U IME NARODA

Vrhovni kasacioni sud, u veću sastavljenom od sudija: Božidara Vujičića, predsednika veća, Vesne Subić i Biserke Živanović, članova veća, u parnici tužilaca AA iz ..., Republika ... i BB iz ..., kao pravnih sledbenika pok. VV i pok. GG, bivši iz ..., koje zastupa punomoćnik Snežana Milićević, advokat iz ..., protiv tužene Republike Srbije – Ministarstvo pravde, koju zastupa Državno pravobranilaštvo – Odeljenje u Zrenjaninu, radi rehabilitacionog obeštećenja, odlučujući o reviziji tužioca izjavljenoj protiv presude Apelacionog suda u Novom Sadu Gž 2004/15 od 22.10.2015. godine, u sednici održanoj 24.06.2021. godine, doneo je

P R E S U D U

PREINAČUJE SE presuda Apelacionog suda u Novom Sadu Gž 2004/15 od 22.10.2015. godine u delu odbijajućem delu stava prvog izreke u odnosu na naknadu materijalne štete zbog izgubljene zarade - razlike u visini plate pre i posle štetnog događaja, i ODBIJA žalba tužene i POTVRĐUJE presuda Višeg suda u Zrenjaninu P 20/15 od 16.06.2015. godine u delu stava drugog izreke, za razliku iznosa od 4.929.120,00 dinara do 3.041.125,60 dinara i parnične troškove.

PREINAČUJU SE presuda Apelacionog suda u Novom Sadu Gž 2004/15 od 22.10.2015. godine u delu stava prvog izreke kojim je je potvrđena presuda Višeg suda u Zrenjaninu P 20/15 od 16.06.2015. godine, u delu stava trećeg izreke za razliku u penzijama i presuda Višeg suda u Zrenjaninu P 20/15 od 16.06.2015. godine u delu stava trećeg izreke u odnosu na naknadu razlike u penzijama, tako što se OBAVEZUJE Republika Srbija – Ministarstvo pravde da tužiocima AA iz ..., ... i BB iz ..., kao pravnim sledbenicima sada pok. VV, biv. iz ... isplati, na ime razlike u penzijama iznos od 32.891.666,66 dinara, sa zakonskom zateznom kamatom od 16.06.2015. godine, kao dana presuđenja, u roku od 15 dana po prijemu presude.

OBAVEZUJE SE tužena Republika Srbija – Ministarstvo pravde da tužiocima AA iz ..., ... i BB iz ..., naknadi troškove revizijskog postupka u iznosu od 90.000,00 dinara, u roku od 15 dana po prijemu presude.

O b r a z l o ž e nj e

Presudom Višeg suda u Zrenjaninu P 20/15 od 16.06.2015. godine delimično je usvojen tužbeni zahtev; obavezana je tužena Republika Srbija da isplati tužiocu VV na ime naknade nematerijalne štete zbog povrede časti, ugleda, slobode i prava ličnosti iznos od 2.500.000,00 dinara preko već pravnosnažno dosuđenih 2.500.000,00 dinara, što je ukupno 5.000.000,00 dinara, na ime naknade materijalne štete na ime razlike u visini plate pre i posle štetnog događaja iznos od 4.929.120,00 dinara i na ime naknade štete zbog izgubljene zarade za vreme nezaposlenosti u iznosu od 383.105,66 dinara, kao i da naknadi tužiocu parnične troškove u iznosu od 678.000,00 dinara, sve sa zakonskom zateznom kamatom počev od 16.06.2015. godine do isplate; odbijen je tužbeni zahtev u delu kojim je predloženo obavezivanje tužene da tužiocu isplati na ime naknade nematerijalne štete zbog pretrpljenih duševnih bolova zbog povrede časti, ugleda, slobode i prava ličnosti preko dosuđenog iznosa od 5.000.000,00 dinara do utuženog iznosa od 30.000.000,00 dinara, dakle za iznos od 25.000.000,00 dinara sa zakonskom zateznom kamatom na ovaj iznos počev od dana presuđenja do isplte, kao i da isplati tužiocu na ime naknade štete po osnovu obavljenog a neplaćenog rada u redovno radno vreme u iznosu od 9.320.000,00 dinara, po obavljenom a neplaćenom prekovremenom radu iznos od 20.592.000,00 dinara, gubitka penzija u iznosu od 3.535.000,00 dinara, razlike u penzijama u iznosu od 32.891.666,66 dinara, gubitka stana u iznosu od 6.000.000,00 dinara sa zakonskom zateznom kamatom na ove iznose počev od dana presuđenja do isplate.

Presudom Apelacionog suda u Novom Sadu Gž 2004/15 od 22.10.2015. godine žalba tužioca je odbijena, kao neosnovana, žalba tužene delimično usvojena, delimično odbijena i prvostepena presuda preinačena u delu o naknadi materijalne štete zbog izgubljene zarade, tako što je za razliku iznosa od 4.929.129,00 dinara do 3.041.125,60 dinara odbijen tužbeni zahtev i snižena naknada troškova postupka dosuđena tužiocu na teret tužene na iznos od 83.500,00 dinara, a u preostalom pobijanom delu navedena presuda je potvrđena; troškovi žalbenog postupka nisu dosuđeni.

Presudom Vrhovnog kasacionog suda Rev 1545/2017 od 16.05.2018. godine, odbijena je kao neosnovana, revizija tužioca izjavljena protiv presude Apelacionog suda u Novom Sadu Gž 2004/15 od 22.10.2015. godine.

Odlukom Ustavnog suda Už-10861/2018 od 29.10.2020. godine usvojena je ustavna žalba BB i AA i utvrđeno da je presudom Apelacionog suda u Novom Sadu Gž 2004/15 od 22.10.2015. godine i presudom Vrhovnog kasacionog suda Rev 1545/17 od 16.05.2018. godine povređeno pravo podnosilaca ustavne žalbe na pravično suđenje, zajemčeno odredbom člana 32. stav 1. Ustava Republike Srbije; poništena je presuda Vrhovnog kasacionog suda Rev 1545/17 od 16.05.2018. godine u delu kojim je odbijena, kao neosnovana revizija izjavljena protiv presude Apelacionog suda u Novom Sadu Gž 2004/15 od 22.10.2015. godine kojim je presuda Višeg suda u Zrenjaninu P 20/15 od 16. juna 2015. godine preinačena tako što je za razliku iznosa od 4.929.120,00 dinara do 3.041.123,60 dinara odbijen tužbeni zahtev i snižena naknada troškova postupka na iznos od 83.500,00 dinara, kao i u delu kojim je prvostepena presuda potvrđena u delu kojim je odbijen tužbeni zahtev za naknadu štete na ime razlike u penzijama u iznosu od 32.891.666,66 dinara i određeno je da taj sud donese novu odluku o reviziji podnosilaca ustavne žalbe izjavljenoj protiv presude Apelacionog suda u Novom Sadu Gž 2004/15 od 22.10.2015. godine u tom delu; obustavljen je postupak po ustavnoj žalbi GG.

Postupajući po odluci Ustavnog suda Už 10861/2018 od 29.10.2020. godine Vrhovni kasacioni sud je ponovo odlučio o izjavljenoj reviziji u delu koji se odnosi na tužbeni zahtev u odnosu na koga je poništena presuda Vrhovnog kasacionog suda, pa je u smislu člana 408. Zakona o parničnom postupku („Službeni glasnik RS“ br. 72/11...18/20), pa je utvrdio da je u navedenim delovima revizija osnovana.

U međuvremenu, preminula je tužilja GG, pa je postupak u odnosu na nju prekinut rešenjem Višeg suda u Zrenjaninu P 20/15 od 29.04.2021. godine i nastavljen rešenjem istog suda P 20/15 od 05.05.2021. godine, pošto su za njene naslednike oglašeni sinovi AA i BB.

U postupku nije učinjena bitna povreda odredaba parničnog postupka iz člana 374. stav 2. tačka 2. Zakona o parničnom postupku, na koju revizijski sud pazi po službenoj dužnosti. U reviziji se ukazuje na bitnu povredu odredaba parničnog postupka iz člana 374. stav 2. tačka 12. ZPP, koja nije propisana kao revizijski razlog članom 407. stav 1. tačka 2. i 3. ZPP.

Prema utvrđenom činjeničnom stanju, sada pok. VV (pravni prethodnik tužilaca) je rođen 1922. godine, bio je učesnik NOR-a od 1941. godine i po zaslugama u partizanskoj borbi imao je čin poručnika po završetku rata. Imao je završena tri razreda gimnazije i kao vojno lice unapređen je u čin kapetana 1. klase, a radio je u političkom odeljenju Štaba divizije u Tuzli, gde je dana 18.04.1950. godine uhapšen na radnom mestu bez navođenja razloga hapšenja, zadržan u istražnom zatvoru u Tuzli oko deset dana, a zatim osuđen presudom Vojnog suda u Sarajevu K 334/50 od 26.08.1950. godine za krivično delo izdaje iz člana 3. stav 1. Zakona o krivičnim delima protiv naroda i države i osuđen na kaznu lišenja slobode sa prinudnim radom u trajanju od sedam godina, gubitak građanskih prava u trajanju od dve godine i gubitak čina kapetana JNA. Sud je u krivičnom postupku raspolagao podatkom da je bio težak tuberkolozni bolesnik. U vreme donošenja krivične presude imao je 28 godina, suprugu i dete od dve ipo godine. Posle osude je prebačen u logor u Staru Gradišku, nakon šest meseci na ostrvo Sveti Grgur i opet nakon šest meseci u logor kod Zadra, zatim u Bileću, gde je proveo dve godine, a nakon toga kaznu je izdržavao na Golom Otoku, oko dve godine, do puštanja na slobodu 01.12.1954. godine. Iz svega navedenog proizlazi da je bio lišen slobode 4 godine, 7 meseci i 12 dana. Tokom perioda lišenja slobode bio je fizički i psihički zlostavljan, podvrgnut torturi, neljudskom i ponižavajućom postupanju, te je doveden u stanje izuzetno lošeg fizičkog i psihičkog funkcionisanja u kakvom je otpušten sa izdržavanja zatvorske kazne.

Posle izlaska iz zatvora 01.12.1954. godine, pok. VV je uspeo da se zaposli 04.07.1955. godine. U njegovu radnu knjižicu upisan je staž u službi JNA od 16.05.1945. godine do 18.04.1950. godine, a zatim da je kao nekvalifikovani poljoprivredni radnik radio u više poljoprivrednih dobara do avgusta 1959. godine, pa kao službenik od 20.08.1959. godine do 31.10.1960. godine. Veštačenjem je utvrđena visina izgubljene zarade u periodu lišenja slobode i u periodu nezaposlenosti, razlika u visini zarade nakon što se zaposlio i razlika u visini penzije. Penzionisan je 10.02.1966. godine u svojoj 44. godini života. Njegova penzija je u januaru 2014. godine iznosila 32.129,32 dinara. Pravnosnažnim rešenjem Višeg suda u Zrenjaninu Reh 43/12 od 28.02.2013. godine utvrđena je ništavost presude Vojnog suda u Sarajevu K 334/50 od 26.08.1950. godine od trenutka donošenja, sa svim pravnim posledicama, pravni prethodnik tužilaca je rehabilitovan i smatra se neosuđivanim. Pravni prethodnik tužilaca se na slobodi pridružio porodici koja je uvećana 1965. godine rođenjem mlađeg sina.

Imajući u vidu ovako utvrđeno činjenično stanje, prvostepeni sud je obavezao tuženu Republiku Srbiju da sada pok. VV, čiji su tužioci pravni sledbenici, na ime naknade materijalne štete na ime razlike u visini plate pre i posle štetnog događaja isplati iznos od 4.929.120,00 dinara, dok je odbio tužbeni zahtev za naknadu razlike u penzijama u iznosu od 32.891.666,66 dinara. Pri tome, prvostepeni sud smatra da pravnom prethodniku tužilaca pripada dosuđeni iznos razlike izgubljene zarade u visini plate pre i posle štetnog događaja, jer bi, da nije bilo neopravdane osude, navedene iznose on i ostvario, a visina razlike je utvrđena između plate kapetana i minimalne zarade, s obzirom da je, posle puštanja na slobodu radio poslove koji nisu odgovarali njegovoj stručnoj spremi, već kao nekvalifikovani radnik, da je tokom radnog veka radio najmanje plaćene poslove, pa mu pripada naknada štete kao razlika između plate kapetana i minimalne zarade. Tužbeni zahtev koji se odnosi na isplatu razlike u penzijama prvostepeni sud je odbio smatrajući da se članovima 22-24. Zakona o rehabilitaciji priznaje poseban penzijski staž u dvostrukom iznosu, mesečna novčana naknada (poseban dodatak) u visini od 50% od prosečne mesečne naknade u Republici Srbiji u prethodnoj godini, čiji obračun vrši RF PIO, te u pogledu zdravstvene zaštite i zdravstvenog osiguranja. Na taj način ovim zakonom nije propisana naknada materijalne štete za razliku u penzijama.

Drugostepeni sud je preinačio prvostepenu presudu u delu o naknadi materijalne štete zbog izgubljene zarade, tako što je razliku smanjio na iznos od 3.041.125,60 dinara. Prema mišljenju tog suda, oštećenom, koji je prethodno bio zaposlen naknađuje se vrednost izgubljene zarade, čime se otklanjaju štetne posledice koje su po njega nastale zbog uskraćenosti da ostvari zaradu, ali samo u delu u kojem je dokazana osnovanost potraživanja stvarne štete. U konkretnom slučaju se ne može prihvatiti da je pravni prethodnik tužilaca dokazao da bi prema redovonom toku stvari ostvario veću zaradu i veću penziju od realno ostvarenih, kao izmaklu korist u smislu člana 189. stav 3. ZOO. U toku postupka je utvrđeno kada se pravni prethodnik tužilaca zaposlio posle izlaska iz zatvora, koji je period upisan kao staž u službi JNA u radnu knjižicu, a zatim staž kao nekvalifikovanog poljoprivrednog radnika i službenika do penzionisanja 10.02.1966. godine. U postupku nije pružen dokaz o tome koji je period uzet u obračun penzijskog osnova u konkretnom slučaju, pa se ne može zaključiti od kakvog je uticaja na visinu penzije bio period izdržavanja kazne zatvora i period potom do zasnivanja radnog odnosa odnosno naredni period u kom je bio u radnom odnosu od 04.07.1955. godine do 31.10.1960. godine. Pravni prethodnik tužilaca nije reintegrisan u vojnu službu kada se našao na slobodi krajem 1954. godine. U bitno promenjenim društvenim prilikama pravni prethodnik tužilaca se zaposlio i radio u državnom preduzeću, na bitno drugačijim poslovima za koje je plaćen, pa imajući u vidu posebne okolnosti, ni prema redovnom toku stvari on nije mogao osnovano očekivati dobitak u ravni primanja lica koja su profesionalno obavljala vojnu službu od vremena nakon što je pravo na rad ostvario kao civilno lice zaposleno u preduzeću. Zato mu ne pripada ni izmakla korist na ime gubitka penzije i razlike u penziji.

Nižestepeni sudovi su pogrešno primenili materijalno pravo kada su odbili tužbeni zahtev za isplatu razlike u zaradi koja bi bila ostvarena u činu kapetana, na radnom mestu pravnog prethodnika tužilaca koje je obavljao pre lišenja slobode i zarade koju je ostvarivao nakon zasnivanja radnog odnosa do penzionisanja i za naknadu razlike u penziji koju bi ostvario da je nastavio da radi u činu kapetana do penzionisanja i penzije koju je ostvario.

Naime, posledica donošenja pravnosnažnog rešenja o rehabilitaciji pravnog prethodnika tužilaca je utvrđenje ništavosti presude Vojnog suda sa svim njenim pravnim posledicama, a jedna od posledica koje je ta presuda proizvela jeste gubitak čina kapetana JNA, što je na strani pravnog prethodnika tužilaca prouzrokovalo materijalnu štetu koja se ogleda u gubitku zarade u periodu lišenja slobode i u periodu nezaposlenosti, kao i razlici između zarade koju bi kao kapetan JNA ostvarivao da nije bilo štetnog događaja i zarade koju je ostvarivao radeći na slabije plaćenim radnim mestima do penzionisanja, te i u razlici u visini penzije. Zakon o rehabilitaciji daje pravo rehabilitovanim licima na obeštećenje, odnosno naknadu materijalne štete nastale kao posledice lišenja slobode, u skladu sa zakonom kojim se uređuju obligacioni odnosi. Saglasno odredbama člana 189. stav 1. i 3. Zakona o obligacionim odnosima, oštećenik ima pravo, kako na naknadu obične štete, tako i na naknadu izmakle koristi, a pri oceni visine izmakle koristi uzima se u obzir gubitak koji se mogao osnovano očekivati prema redovnom toku stvari ili prema posebnim okolnostima, a čije je ostvarenje sprečeno štetnikovom radnjom ili propuštanjem. Članom 190. istog Zakona propisano je da će sud dosuditi naknadu u iznosu koji je potreban da se oštećenikova materijalna situacija dovede u ono stanje u kome bi se nalazila da nije bila štetne radnje ili propuštanja.

Uzimajući u obzir tadašnje društvene prilike, činjenicu da je pravni prethodnik tužilaca, kao učesnik NOR i po zaslugama u partizanskoj borbi dobio čin kapetana prve klase, prema redovnom toku stvari, osnovano se moglo očekivati da će on nastaviti da radi u vojnoj službi, a što je sprečeno neosnovanim lišenjem slobode, nakon čega je on, pored ostalog, bio primoran na to da vojnu karijeru zameni slabije plaćenim poslovima. Zato bi pravnom prethodniku tužilaca pripala razlika u visini plate pre i posle štetnog događaja, odnosno i za period od lišenja slobode do zasnivanja radnog odnosa na slabije plaćenim poslovima, ali i za period u kome je radio na slabije plaćenim poslovima do penzionisanja.

Pogrešno je stanovište nižestepenih sudova da pravnom prethodniku tužilaca ne bi pripala naknada razlike u penzijama u iznosu od 32.891.666,66 dinara jer je Zakonom o rehabilitaciji propisano da se priznaje poseban penzijski staž u dvostrukom iznosu, mesečna novčana naknada (poseban dodatak) u visini od 50% od prosečne mesečne plate u Republici Srbiji u prethodnoj godini čiji obračun vrši RF PIO, te u pogledu zdravstvene zaštite i zdravstvenog osiguranja. Tačno je da je članom 20. Zakona o rehabilitaciji rehabilitovanom licu dato pravo i na poseban penzijski staž i na mesečnu novčanu naknadu (poseban dodatak) i na rehabilitaciono obeštećenje, a poseban penzijski staž je regulisan odredbom člana 22. Zakona o rehabilitaciji. Poseban penzijski staž je izdvojen zakonskim odredbama kao poseban vid naknade i suštinski predstavlja satisfakciju rehabilitovanom licu samo zbog toga što je neopravdano bilo lišeno slobode i usled toga nezaposleno usled prestanka lišenja slobode. Zato se svim rehabilitovanim licima poseban penzijski staž obračunava u dvostrukom trajanju, bez obzira na vrstu poslova koje su obavljali pre lišenja slobode. Poseban penzijski staž nije penzijski staž propisan članom 44. Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju i ne uzima se u obzir prilikom obračuna visine penzije. Praktična primena posebnog penzijskog staža ogleda se samo u pravu na isplatu prosečne mesečne naknade (posebnog dodatka) propisane članom 23. Zakona o rehabilitaciji. Zato se poseban penzijski staž priznaje čak i licu koje je pre lišenja slobode bilo nezaposleno. Ovaj poseban penzijski staž daje pravo na doživotnu isplatu posebnog dodatka iz člana 23. Zakona o rehabilitaciji, isto kao što penzijski staž, stečen na osnovu penzijskog i invalidskog osiguranja, daje pravo na doživotnu isplatu penzija. Pored navedenih prava, rehabilitovano lice ima pravo, na osnovu člana 20. u vezi člana 26. stav 1. Zakona o rehabilitaciji, i na naknadu svake materijalne štete prema odredbama Zakona o obligacionim odnosima koja je nastala zbog povrede prava i sloboda. Zato nije pravilno stanovište nižestepenih sudova da je tužbeni zahtev za naknadu materijalne štete zbog gubitka penzije i razlike u penzijama neosnovan zato što je pravnom prethodniku tužilaca priznato pravo na poseban penzijski staž i poseban dodatak.

Pravni prethodnik tužilaca je potraživao naknadu materijalne štete zbog gubitka penzije za period lišenja slobode i nezaposlenosti u periodu nakon lišenja slobode jer bi mu i taj period, da nije bilo štetnog događaja, bio obuhvaćen penzijskim i invalidskim osiguranjem na osnovu kojeg je stekao penziju. Pravni prethodnik tužilaca je u tom periodu onemogućen da radi, odnosno da uplaćuje penzijsko i invalidsko osiguranje, što su razlozi zbog kojih mu je i penzija koju je ostvario bila niža. Ta šteta je nastala za pravnog prethodnika tužilaca, pa tužioci imaju pravo na naknadu te štete, na osnovu člana 20. u vezi člana 26. stav 1. Zakona o rehabilitaciji i člana 189. stav 3. ZOO.

Tužioci potražuju i naknadu materijalne štete za razliku u penzijama jer je usled štetnog događaja njihov pravni prethodnik ostvario pravo na penziju na poslovima koji su bili znatno manje plaćeni, prvo kao nekvalifikovani radnik, a zatim kao službenik, umesto kao kapetan prve klase. Pravni prethodnik tužilaca, na osnovu člana 189. stav 3. ZOO, ima pravo na razliku između penzije koju bi ostvario da nije bio osuđen i penzije koju je ostvario jer usled osude nije mogao da se, nakon izdržavanja zatvorske kazne, ponovo zaposli u vojsci kao kapetan prve klase, već je bio prinuđen da radi kao nekvalifikovani poljoprivredni radnik, a zatim kao službenik. Visina štete na ime razlike u penzijama utvrđena je nalazom i mišljenjem veštaka ekonomsko finansijske struke, zbog čega su nižestepene presude preinačene i tužiocima, kao pravnim sledbenicima rehabilitovanog lica, dosuđen traženi iznos.

Tužioci su uspeli u revizijskom postupku, troškove tog postupka su tražili i opredelili za sastav revizije, pa je tužena dužna da tužiocima naknadi ove troškove, u smislu člana 153. i 154. Zakona o parničnom postupku.

Iz navedenih razloga odlučeno je kao u izreci presude, na osnovu člana 416. stav 1. i člana 165. Zakona o parničnom postupku.

Predsednik veća-sudija

Božidar Vujičić,s.r.

Za tačnost otpravka

Upravitelj pisarnice

Marina Antonić