Ustavne odredbe
Vladavina prava je osnovna pretpostavka Ustava i počiva na neotuđivim ljudskim pravima. Vladavina prava se ostvaruje slobodnim i neposrednim izborima, ustavnim jemstvima ljudskih i manjinskih prava, podelom vlasti, nezavisnom sudskom vlašću i povinovanjem vlasti Ustavu i zakonu (Ustav Republike Srbije, „Službeni glasnik Republike Srbije“, broj 98/2006 i 115/2021).
Sudovi su državni organi, samostalni i nezavisni u svom radu. Sude na osnovu Ustava, zakona i drugih opštih akata, kada je to predviđeno zakonom, i na osnovu opšteprihvaćenih pravila međunarodnog prava i potvrđenih međunarodnih ugovora.
Uloga i značaj sudske vlasti je u pravu svakoga na sudsku zaštitu, ako mu je povređeno ili uskraćeno neko ljudsko ili manjinsko pravo zajemčeno Ustavom, kao i pravu na uklanjanje posledica koje su povredom nastale.
Naročito sudovima, od svih državnih organa, Ustav je odredio da su pri ograničavanju ljudskih i manjinskih prava, dužni da vode računa o suštini prava koje se ograničava, važnosti svrhe ograničenja, prirodi i obimu ograničenja, odnosu ograničenja sa svrhom ograničenja i o tome da li postoji način da se svrha ograničenja postigne manjim ograničenjem prava.
Sudska vlast je jedinstvena na teritoriji Republike Srbije i pripada sudovima opšte i posebne nadležnosti. Osnivanje, organizaciju, nadležnost, uređenje i sastav sudova Ustav je prepustio da se urede zakonom, s tim da se ne mogu osnivati privremeni, preki ili vanredni sudovi. Vrhovni sud je najviši sud u Republici Srbiji, sa sedištem u Beogradu.
Nosioci sudske vlasti su sudije. Sudija je u vršenju sudijske funkcije nezavisan i potčinjen samo Ustavu i zakonu. Svaki uticaj na sudiju u vršenju sudijske funkcije je zabranjen.
Po pravilu, sudije vrše svoju funkciju u sudu za koji su izabrani i samo uz svoju saglasnost mogu biti upućeni na rad u drugi sud, drugi državni organ ili ustanovu.
U pogledu imunuteta, Ustavom je proklamovano načelo da sudija ne može biti pozvan na odgovornost za izraženo mišljenje ili glasanje prilikom donošenja sudske odluke, osim ako se radi o krivičnom delu kršenja zakona od strane sudije. Sudija ne može biti lišen slobode u postupku pokrenutom zbog krivičnog dela učinjenog u obavljanju sudijske funkcije bez odobrenja Visokog saveta sudstva.
Zabranjeno je političko delovanje sudija. Zakonom se uređuje koje su druge funkcije, poslovi ili privatni interesi nespojivi sa sudijskom funkcijom.
Sudske odluke se donose u ime naroda. Sudske odluke se zasnivaju na Ustavu, zakonu, potvrđenom međunarodnom ugovoru i propisu donetom na osnovu zakona. Sudske odluke su obavezne za sve i ne mogu biti predmet vansudske kontrole. Sudsku odluku može preispitivati samo nadležni sud, u zakonom propisanom postupku.
Zakonske odredbe
Zakoni koji uređuju sudsku vlast i bitne pojmove vezane za funkcionisanje sudova su Zakon o uređenju sudova, Zakon o sedištima i područjima sudova i javnih tužilaštava i Zakon o sudijama.
Sudska vlast pripada sudovima i nezavisna je od zakonodavne i izvršne vlasti.
Sudovi su samostalni i nezavisni državni organi koji štite slobode i prava građana, zakonom utvrđena prava i interese pravnih subjekata i obezbeđuju ustavnost i zakonitost.
Sudovi sude na osnovu Ustava, zakona i drugih opštih akata, kada je to predviđeno zakonom, opšteprihvaćenih pravila međunarodnog prava i potvrđenih međunarodnih ugovora.
Radi čuvanja autoriteta i nepristrasnosti suda zabranjeno je korišćenje javnog položaja i javno istupanje kojim se utiče na tok i ishod sudskog postupka.
Sudovi su dužni jedni drugima da pružaju pravnu pomoć i sarađuju, a drugi državni organi i organizacije su dužni da sudovima dostavljaju potrebne podatke.
Sudske odluke su obavezne za sve i ne mogu biti predmet vansudske kontrole. Sudsku odluku može preispitivati samo nadležni sud u zakonom propisanom postupku. Svako je dužan da poštuje izvršnu sudsku odluku.
Sudska nadležnost određena je Ustavom i zakonom. Zakonom o uređenju sudova utvrđeno je da sud ne može odbiti da postupi i odlučuje o stvari za koju je nadležan. I nadležnost među sudovima različite vrste razgraničena je tim zakonom, kao i osnivanje, organizacija, uređenje i sastav sudova.
Mreža sudova uređena je Zakonom o sedištima i područjima sudova i javnih tužilaštava, s tim da će sedišta i područja sudova koji su nadležni za teritoriju Kosova i Metohije, biti uređeni posebnim zakonom.
Nosioci sudske vlasti su sudije. Sudije vrše svoju funkciju kao stalnu, izuzev kada se prvi put biraju. Po pravilu, sudije vrši svoju funkciju u sudu za koji su izabrani i samo uz svoju saglasnost mogu biti upućeni na rad u drugi sud, drugi državni organ ili ustanovu. Položaj sudija, odnos sudijske funkcije i drugih službi, poslova i postupanja, njihov izbor i prestanak sudijske funkcije uređeni su Zakonom o sudijama.
