Drugostepeni sud je imao u vidu i izveštaje savetnika za hraniteljstvo, specijalnog pedagoga Ivane Rakić iz Centra za porodični smeštaj i usvojenje u Kragujevcu koja je prisustvovala realizaciji kontakata između tuženih i maloletnog deteta u periodu od 28. januara do 24. juna 2022. godine, kojima je prisustvovao i kompletan stručni tim tužioca. Savetnik za hraniteljstvo je kroz razgovore pripremao maloletnog sina tuženih za susrete sa roditeljima, s obzirom da on u početku nije želeo da sarađuje i prihvati susrete sa roditeljima, navodeći da ih je zaboravio i da mu nije jasno zašto treba da se viđa sa njima, ali je zatim te susrete prihvatio, pritom isključivo u prisustvu stručnog tima tužioca, uz obećanje da ga neće voditi samostalno na susret. Kod deteta je procenjeno prisustvo autentičnog straha od neizvesnosti i donošenja odluka za koje nije spremno. Tokom prvog susreta dečak je bio distanciran, suzdržan, odmeren, na postavljena pitanja je odgovarao kratko, nije želeo da se slika sa roditeljima, sa kojima je izbegavao fizički kontakt. I tokom svakog narednog susreta bio je uznemiren, u razgovoru sa savetnikom je verbalizovao da mu se ne sviđa što mu roditelji donose poklone, da mu je stresno da ih viđa, „da se seća svega“ (izbegavajući odgovor na pitanje čega se konkretno seća), da mu kontakti ne prijaju, da ga uznemiruju i nerviraju, jer od kako su započeli „zaboravio je da sabira i oduzima do 10“. Tokom kontakata sa detetom tuženi su bili suzdržani, insistirali da dečak kaže šta želi da dobije na poklon, što je on odbijao odgovarajući da sve ima i da mu hranitelji sve kupuju i da mu od roditelja ništa ne treba, usled čega su roditelji optuživali radnike stručnog tima tužioca za sve što se desilo u prethodnom periodu. Oni su tražili i provocirali situacije kako bi ušli u verbalni sukob sa radnicima stručnog tima tužioca, fokusirajući se na verbalne i neverbalne poruke radnika koji prate kontakt, a ne na ponovno uspostavljanje kontakta sa detetom. Hraniteljica je obavestila savetnika da su se kod dečaka pojavile povremene noćne enureze i da je nakon susreta sa roditeljima potrebno nekoliko dana da bi se njegovo emotivno stanje stabilizovalo. Dete se dodatno razočaralo u roditelje kada je shvatilo da su mu govorili neistinu o tome da su išli u posetu sestri i da su stariji sestra i brat slali majci čestitku za 8. mart. Savetnik je mišljenja da je otpor dečaka prema roditeljima autentičan, da reunifikacija njegovog odnosa sa roditeljima nije postignuta kroz realizaciju plana i da je potrebno posvetiti dodatno vrme i pažnju na reunifikaciji.

Na osnovu ovako utvrđenog činjeničnog stanja drugostepeni sud je zaključio da su se stekli uslovi iz člana 81. Porodičnog zakona za potpuno lišenje roditeljskog prava tuženih u odnosu na njihovo najmlađe dete, maloletnog sina VV. Svoj zaključak drugostepeni sud je obrazložio činjenicama da su tuženi lišeni roditeljskog prava u odnosu na stariju decu, da se tuženi nalazio na izdržavanju kazne zatvora zbog nasilja u porodici i incestuoznih radnji koje je vršio prema starijoj deci, da je tužena takvo njegovo ponašanje tolerisala i olako preko njega prelazila govoreći deci da se on samo igra sa njima i ne štiteći decu, na osnovu čega je drugostepeni sud zaključio da kod tuženih postoji poremećaj ličnosti koji je konstatovan i od strane veštaka psihologa Jelene Popadić i od strane Instituta za mentalno zdravlje. Pritom je drugostepeni sud imao u vidu i nalaz Instituta za mentalno zdravlje prema kome tuženi prepoznaju samo bazične, biološke potrebe deteta i da nemaju kapacitete za odgovarajuće učešće u razvojnim i emocionalnim potrebama deteta, koje oseća autentičan otpor prema roditeljima i značajno je destabilizovano nakon susreta sa njima. Našavši da postoje ozbiljni razlozi zloupotrebe sadržine roditeljskog prava i neophodnosti zaštite deteta od novih trauma i neadekvatnog ponašanja tuženih koje bi štetilo celokupnom razvoju ličnosti njihovog najmlađeg deteta, drugostepeni sud je zaključio da nije ostvarivo uspostavljanje optimalne ravnoteže između najboljeg interesa maloletnog deteta i obezbeđenja uslova da roditeljski kapaciteti tuženih budu u najvećoj mogućoj meri ispunjeni kroz usvajanje predložene privremene mere radi reuspostavljanja njihovog kontakta sa maloletnim sinom VV zbog čega je odbijen predlog da se takva privremena mera donese.

Po oceni Vrhovnog suda, osnovano se revizijom tuženih ukazuje da je drugostepenom presudom materijalno pravo pogrešno primenjeno i da je zbog toga i činjenično stanje ostalo nepotpuno utvrđeno, pa se za sada ne može prihvatiti stanovište izneto u drugostepenoj presudi da je u najboljem interesu maloletnog dečaka da njegovi roditelji budu lišeni roditeljskog prava prema njemu.

Prema odredbama Porodičnog zakona dete ima pravo da živi sa roditeljima i pravo da se roditelji o njemu staraju pre svih drugih (član 60. stav 1) i ovo pravo deteta može biti ograničeno samo sudskom odlukom kada je to u najboljem interesu deteta (član 60. stav 2), a sud može doneti odluku o odvajanju deteta od roditelja ako postoje razlozi da se roditelj potpuno ili delimično liši roditeljskog prava ili u slučaju nasilja u porodici (član 60. stav 3).

Roditelj može biti lišen roditeljskog prava delimično (član 82), ako nesavesno vrši prava ili dužnosti iz sadržine roditeljskog prava (u pogledu staranja o detetu, čuvanja i podizanja deteta, vaspitavanja, obrazovanja, zastupanja, izdržavanja deteta i upravljanja i raspolaganja detetovom imovinom) i potpuno, ukoliko zloupotrebljava prava ili grubo zanemaruje dužnosti iz sadržine roditeljskog prava (član 81. stav 1).

Zloupotreba roditeljskog prava (član 81. stav 2.) postoji ako roditelj: 1. fizički, seksualno ili emocionalno zlostavlja dete; 2. ako izrabljuje dete sileći ga na preterani rad, ili na rad koji ugrožava moral, zdravlje ili obrazovanje deteta, odnosno na rad koji je zabranjen zakonom; 3. ako podstiče dete na vršenje krivičnih dela; ako navikava dete na odavanje rđavim sklonostima; 5. ako na drugi način zloupotrebljava pravo iz sadržine roditeljskog prava.

Grubo zanemarivanje dužnosti iz sadržine roditeljskog prava vrši roditelj, saglasno članu 81. stav 3. istog zakona: 1. ako je napustio dete; 2. ako se ne stara o detetu sa kojim živi; 3. ako izbegava da izdržava dete ili da održava lične odnose sa detetom sa kojim ne živi, odnosno ako sprečava održavanje ličnih odnosa deteta i roditelja sa kojim dete ne živi; 4. ako s namerom i neopravdano izbegava da stvori uslove za zajednički život sa detetom koje se nalazi u ustanovi socijalne zaštite za smeštaj korisnika; 5. ako na drugi način grubo zanemaruje dužnosti iz sadržine roditeljskog prava.

Potpuno lišenje roditeljskog prava je najteža porodično-pravna sankcija za roditelja koji grubo zanemaruje dužnosti iz sadržine roditeljskog prava ili ih zloupotrebljava tako da njegovi postupci do te mere ugrožavaju interese deteta da je ugrožen fizički, moralni i intelektualni razvoj deteta.

Iz činjeničnog stanja na kome je zasnovana odluka drugostepenog suda ne može se za sada sa sigurnošću utvrditi i zaključiti kakvim su konkretno radnjama i ponašanjima u odnosu na njihovo najmlađe dete, maloletnog sina VV, tuženi nesavesno vršili roditeljsko pravo ili ga zanemarili, naročito kada se ima u vidu da je maloletni sin stranaka izmešten u hraniteljsku porodicu još 16.08.2017. godine, a da je postupak za lišenje roditeljskog prava tuženih pokrenut skoro dve godine nakon toga – 27.05.2019. godine, kao i da je tuženi u dužem vremenskom periodu (prema podacima u spisu od 2016. do 2020. godine, a i izvesno vreme u periodu pre toga) bio na izdržavanju kazne zatvora i da nije bio ni u kakvom kontaktu sa detetom.

U postupku u vezi s porodičnim odnosima, u skladu sa istražnim načelom koje je propisano Porodičnim zakonom (član 205), sud može utvrđivati činjenice i kada one nisu među strankama sporne, a može i samostalno istraživati činjenice koje nijedna stranka nije iznela. Istražnim načelom je dispozicija stranaka, koja je inače u drugoj vrsti sporova primarna, u ovim postupcima suspendovana. Iz navedenog sledi da je dužnost suda u situacijama u kojima se radi o pravima deteta, imajući u vidu najbolji interes deteta u smislu člana 6. i 266. Porodičnog zakona, da istraži i utvrdi sve bitne činjenice, bez obzira da li neka od stranaka predlaže izvođenje kakvog dokaza, pa čak iako se stranke tome protive.

Prema oceni Vrhovnog suda, drugostepeni sud nije dovoljno vrednovao i raspravio pitanje najboljeg interesa maloletnog deteta, da bi na bazi utvrđenih činjenica mogao da pravilno i u potpunosti sagleda opravdanost izricanja najstrožije mere prema roditeljima, iz razloga što se rukovodio činjenicom da su oba roditelja poznata centru za socijalni rad kao roditelji koji su zloupotrebljavali roditeljsko pravo prema dvoje starije dece i zbog toga bili tog prava lišeni.

S tim u vezi, drugostepeni sud nije naveo činjenice koje je utvrdio iz izvedenih dokaza – nalaza i mišljenja kliničkog psihologa Jelene Popadić, u delu koji se odnosi na tuženu AA, školskog izveštaja za maloletnog sina tuženih, i druge dokaze. Naročito se to odnosi na iskaze parničnih stranaka koje nižestepeni sudovi nisu saslušali, uprkos ranijem nalogu drugostepenog suda i činjenici da je od prethodnog saslušanja tuženih protekao značajan vremenski period (prethodno je tuženi saslušan 17.02.2021. godine, a tužena još 24.10.2019. godine), tokom koga je valjalo utvrditi okolnosti pod kojima su tuženi živeli i eventualno radili i pokušavali da ostvare kontakt sa detetom, odnosno da vrše bilo kakav aspekt roditeljskog prava prema njemu, što je takođe od značaja za odluku o zahtevu da oni budu lišeni roditeljskog prava.

U odsustvu utvrđenja konkretnih činjenica koje, u smislu člana 81. stav 2. Porodičnog zakona predstavljaju zloupotrebu prava iz sadržine roditeljskog prava, odnosno činjenica iz člana 81. stav 3. istog zakona koje predstavljaju grubo zanemarivanje dužnosti iz sadržine roditeljskog prava, a koje predstavljaju razloge za potpuno lišenje roditeljskog prava u odnosu na najmlađe dete tuženih, drugostepeni sud je izveo pogrešan zaključak da su se stekli uslovi za potpuno lišenje roditeljskog prava. Takav zaključak ne počiva ni na jednom od nalaza i stručnog mišljenja koji su obavljeni u ovom postupku, jer oni svi ukazuju na potrebu i mogućnost obezbeđenja delimičnog i nadziranog roditeljstva nad maloletnim sinom tuženih u određenom roku trajanja, pre donošenja konačnog mišljenja i zaključka o okolnostima procene roditeljske podobnosti i kapaciteta oba roditelja koja je u nadležnosti referentnog centra za socijalni rad.

Osim toga, organ starateljstva ima aktivnu legitimaciju za podnošenje tužbe za lišenje roditeljskog prava saglasno članu 264. stav 2. Porodičnog zakona, a sud dužnost da pre nego što donese odluku o takvom zahtevu zatraži nalaz i stručno mišljenje od organa starateljstva, porodičnog savetovališta ili druge ustanove specijalizovane za posredovanje u porodičnim odnosima (član 270). Međutim, kada obe uloge obavlja isto lice, odnosno isti organ starateljstva, postoji sukob interesa u postupanju tog organa, jer odluku o osnovanosti tužbenog zahteva sud ne može da donese na osnovu nalaza i stručnog mišljenja organa starateljstva koji je u toj parnici istovremeno i tužilac i koji je postavio tužbeni zahtev čije usvajanje predlaže. U konkretnom slučaju, drugostepeni sud je, obavio veštačenja najpre preko sudskog veštaka kliničkog psihologa, a zatim preko Instituta za mentalno zdravlje, i oba nalaza i mišljenja uklazala su na potrebu postepenog, delimičnog i nadziranog roditeljstva pre donošenja konačne odluke o tužbenom zahtevu. Uprkos tome, drugostepeni sud je odluku o tužbenom zahtevu suštinski doneo na osnovu mišljenja savetnika za hraniteljstvo iz Centra za porodični smeštaj usvojenja u Kragujevcu, datog nakon nadziranja kontakata tuženih sa njihovim najmlađim detetom u uslovima kontrolisanog viđanja u prostorijama tužioca, a kojima je prisustvovao kompletan stručni tim tužioca. Ne zahtevajući naknadno izjašnjenje ranije angažovanih veštaka u ovom postupku i ne određujući zaseban organ starateljstva za davanje nalaza i stručnog mišljenja u smislu člana 270. Porodičnog zakona, drugostepeni sud je odluku o lišenju roditeljskog prava tuženih suštinski zasnovao na izveštaju savetnika za hraniteljstvo, a ne na stručnom mišljenju drugog organa starateljstva.

S obzirom na izloženo, drugostepeni sud će u ponovnom postupku, postupajući po primedbama iz ovog rešenja, detaljno raspraviti činjenično stanje, ceneći uslove u kojima dete sada živi, kao i uslove u kojima žive tuženi, ponašanje tuženih tokom perioda u kom su bili razdvojeni od deteta u smislu pokušaja da sa detetom ostvare kontakt odnosno da vrše bilo koji aspekt roditeljskog prava. Pritom će sud imati u vidu i protek vremena, stepen adaptiranosti sina tuženih u hraniteljskoj porodici i trajanje njegove razdvojenosti od roditelja, koje obuhvata značajan period detetovog života. Vodeći računa o zaštiti najboljeg interesa deteta, sud će zatražiti i stručno mišljenje od Instituta za mentalno zdravlje o svim okolnostima, kao i o tome da li kod tuženih, s obzirom na razloge zbog kojih su oni lišeni roditeljskog prava prema dvoje starije dece, postoji rizik od ponavljanja sličnog ponašanja i prema najmlađem detetu.

Tek kada utvrdi sve činjenice koje su od značaja za pravilnu primenu materijalnog prava drugostepeni sud će biti u stanju da zaključi da li su tuženi, i kakvim svojim konkretnim postupcima prema svom najmlađem detetu, grubo zanemarili ili zloupotrebili dužnosti iz sadržine roditeljskog prava na koje ukazuje sadržina člana 81. Porodičnog zakona, odnosno da li, zbog njihovog ranijeg postupanja zbog koga su lišeni roditeljskog prava prema starijoj deci, postoji znatan stepen izvesnosti da tuženi takva ponašanja ponove i prema najmlađem detetu i da donese pravilnu odluku o stavljenom tužbenom zahtevu.

Iz navedenih razloga, Vrhovni sud je odlučio kao u izreci, na osnovu člana 416. stav 2. Zakona o parničnom postupku.

Predsednik veća – sudija

Branislav Bosiljković, s.r.

Za tačnost otpravka

Upravitelj pisarnice

Marina Antonić