U IME NARODA

Vrhovni sud, u veću sastavljenom od sudija: Zvezdane Lutovac, predsednika veća, Ivane Rađenović i Vladislave Milićević, članova veća, u parnici tužilaca: AA, BB, VV, GG, DD, ĐĐ, EE, ŽŽ, ZZ, II, JJ, KK, LL, LJLJ, MM, NN, NJNJ, OO, PP, RR, SS, TT, ĆĆ, UU, FF, HH, CC, ČČ, DŽDŽ, ŠŠ, AA1, BB1, VV1, GG1, DD1, ĐĐ1, EE1, ŽŽ1, ZZ1, II1, svi iz ..., , naselje „Crvena zvezda“ i European Roma Reights Centre (Evropski centar za prava Roma), Međunarodna nevladina organizacija sa sedištem u Budimpešti, čiji je zajednički punomoćnik Ana Martinović, advokat iz ..., protiv tuženih: Javno preduzeće „Elektroprivreda Srbije“ Beograd i Operator distributivnog sistema „EPS Distribucija“ DOO Beograd, radi utvrđenja diskriminacije i naknade štete, odlučujući o reviziji tužilaca izjavljenoj protiv presude Apelacionog suda u Nišu Gž 1215/22 od 14.04.2022. godine, u sednici održanoj dana 17.11.2023. godine, doneo je

P R E S U D U

ODBIJA SE, kao neosnovana, revizija tužilaca: : AA, BB, VV, GG, DD, ĐĐ, EE, ŽŽ, ZZ, II, JJ, KK, LL, LJLJ, MM, NN, NJNJ, OO, PP, RR, SS, TT, ĆĆ, UU, FF, HH, CC, ČČ, DŽDŽ, ŠŠ, AA1, BB1, VV1, GG1, DD1, ĐĐ1, EE1, i European Roma Reights Centre (Evropski centar za prava Roma), Međunarodna nevladina organizacija sa sedištem u Budimpešti, izjavljena protiv presude Apelacionog suda u Nišu Gž 1215/22 od 14.04.2022. godine u stavu prvom izreke (kojim je potvrđena presuda Višeg suda u Nišu P 56/21 od 26.03.2021. godine u stavu prvom izreke i u stavovima drugom, trećem i četvrtom izreke kojima je odlučeno o tužbenom zahtevu u odnosu na ove tužioce).

UKIDA SE rešenje sadržano u stavu drugom izreke presude Apelacionog suda u Nišu Gž 1215/22 od 14.04.2022 godine i predmet u tom delu VRAĆA tom sudu na ponovno odlučivanje o žalbi ovih tužilaca ŽŽ1, ZZ1, II1.

O b r a z l o ž e nj e

Presudom Višeg suda u Nišu P 56/21 od 26.03.2021. godine, stavom prvim izreke, odbijen je tužbeni zahtev svih tužilaca (izuzev ŽŽ1 za koju je u uvodu i u stavu prvom izreke drugostepene presude navedeno ŽŽ, ZZ1, II1, kojim je traženo da se utvrdi da su ih tuženi diskriminisali po osnovu pripadnosti romskoj nacionalnoj manjini zbog siromaštva u pogledu prava na pristup električnoj energiji uvođenjem nepristupačnih kolektivnih brojila za potrošnju električne energije zbog kojih je došlo do netransparentnog načina obračuna potrošnje električne energije i obračunavanja potrošnje po skupljoj tarifi, dvostrukim obračunavanjem potrošnje električne energije zaključenjem usmenog sporazuma o načinu otplate duga sa nejasnim uslovima, restrikcijama u isporuci električne energije bez upozorenja i označavanjem korisnika na računu kao „Romsko naselje Crvene zvezde“. Stavom drugim izreke, odbijen je tužbeni zahtev kojim je traženo da se tuženi obavežu da obustave dalje obračunavanje potrošnje električne energije po kolektivnom brojilu i obezbede tužiocima nediskriminatoran pristup električnoj energiji. Stavom trećim izreke, odbijen je tužbeni zahtev svih tužilaca – fizičkih lica (uključujući i ŽŽ1, za koju je u uvodu i u stavu prvom izreke drugostepene presude navedeno) ŽŽ1, ZZ1, II1, kojim je traženo da se tuženi obavežu da im na ime naknade nematerijalne štete zbog povrede ugleda i časti i uznemiravajućeg i ponižavajućeg postupanja usled dugotrajne diskriminacije isplate po 800.000,00 dinara svakom, od čega zbog teškog oblika neposredne diskriminacije 400.000,00 dnara i zbog uznemiravajućeg i ponižavajućeg postupanja 400.000,00 dinara, sve ukupno iznos od ukupno 32.000.000,00 dinara. Stavom četvrtim izreke, obavezani su svi tužioci da na ime troškova postupka isplate i to: prvotuženom 146.250,00 dinara, a drugotuženom 331.500,00 dinara, sa zakonskom zateznom kamatom od dana izvršnosti presude do konačne isplate.

Presudom Apelacionog suda u Nišu Gž 1215/22 od 14.04.2022. godine, stavom prvim izreke odbijena je kao neosnovana žalba tužilaca i potvrđena prvostepena presuda. Stavom drugim izreke, odbačena je žalba tužilaca: ŽŽ1, ZZ1, II1 kao nedozvoljena.

Protiv pravnosnažne presude donete u drugom stepenu,stava prvog izreke svi tužioci su blagovremeno izjavili reviziju zbog bitne povrede odredaba parničnog postupka, pogrešno i nepotpuno utvrđenog činjeničnog stanja i pogrešne primene materijalnog prava, a tužioci ŽŽ1 (za koju je u uvodu i u stavu prvom izreke drugostepene presude navedeno ŽŽ), ZZ1 i II1 i protiv rešenja sadržanog u stavu drugom izreke navedene presude.

Vrhovni sud je ispitao pobijanu presudu u smislu člana 408. u vezi člana 420. stav 6. Zakona o parničnom postupku - ZPP („Službeni glasnik RS“, br.72/11 ... 10/23- drugi zakon) i utvrdio da revizija tužilaca: AA, BB, VV, GG, DD, ĐĐ, EE, ŽŽ, ZZ, II, JJ, KK, LL, LJLJ, MM, NN, NJNJ, OO, PP, RR, SS, TT, ĆĆ, UU, FF, HH, CC, ČČ, DŽDŽ, ŠŠ, AA1, BB1, VV1, GG1, DD1, ĐĐ1, EE1,i European Roma Reights Centre (Evropski centar za prava Roma), Međunarodna nevladina organizacija sa sedištem u Budimpešti, izjavljena protiv navedene presude u stavu prvom izreke (kojim je potvrđena prvostepena presuda u stavu prvom izreke i u stavovima drugom, trećem i četvrtom izreke kojima je odlučeno o tužbenom zahtevu u odnosu na ove tužioce) nije osnovana, a da je revizija tužilaca: ŽŽ1 (za koju je u uvodu i u stavu prvom izreke drugostepene presude navedeno ŽŽ), ZZ1 i II1 izjavljena protiv rešenja sadržanog u stavu drugom izreke drugostepene presude osnovana.

U postupku donošenja pobijane presude kojom je odlučeno u odnosu na tužioce: AA, BB, VV, GG, DD, ĐĐ, EE, ŽŽ, ZZ, II, JJ, KK, LL, LJLJ, MM, NN, NJNJ, OO, PP, RR, SS, TT, ĆĆ, UU, FF, HH, CC, ČČ, DŽDŽ, ŠŠ, AA1, BB1, VV1, GG1, DD1, ĐĐ1, EE1, i European Roma Reights Centre (Evropski centar za prava Roma), Međunarodna nevladina organizacija sa sedištem u Budimpešti, nije učinjena bitna povreda iz člana 374. stav 2. tačka 2. ZPP, na koju Vrhovni sud pazi po službenoj dužnosti.

Prema utvrđenom činjeničnom stanju, tužioci – fizička lica: AA, BB, VV, GG, DD, ĐĐ, EE, ŽŽ, ZZ, II, JJ, KK, LL, LJLJ, MM, NN, NJNJ, OO, PP, RR, SS, TT, ĆĆ, UU, FF, HH, CC, ČČ, DŽDŽ, ŠŠ, AA1, BB1, VV1, GG1, DD1, ĐĐ1, EE1,su pripadnici romske nacionalne manjine. Žive u naselju „Crvena Zvezda“ u Nišu, koje je nastalo ranih šezdesetih godina 20. veka tako što su stambene jedinice date stanovnicima na korišćenje po osnovu ugovora o korišćenju stana zaključenog sa Stambenim preduzećem Niš. Dana 01.12.2011. godine, a po usmenom dogovoru, u ovom naselju su instalirana dva kolektivna brojila radi evidentiranja utrošene električne energije za celo naselje od strane PD za distribuciju električne energije „Jugoistok“. Računi za utrošenu električnu energiju se isporučuju na primaoca „Romsko naselje Crvena Zvezda“. Po tom usmenom dogovoru stanovnici naselja je trebalo da na mesečnom nivou uplaćuju 100.000,00 dinara, što je po domaćinstvu iznosilo oko 1.000,00 dinara mesečno. Uplate su vršene tako što je jedan od žitelja naselja sakupljao novac po domaćinstvima i uplaćivao. Pojedina domaćinstva dobijaju i individualne račune. Nakon uvođenja kolektivnih brojila, utvrđeno je dugovanje za utrošenu električnu energiju u iznosu od 9.000.000,00 dinara. Zbog neizmirenih obaveza za utrošenu struju (po dva kolektivana brojila) u više navrata je dolazilo do obustave isporuke električne energije, poslednji put u periodu od 22.08.2016. godine do 26.12.2016. godine (po dva kolektivna brojila). Prema mišljenju Poverenice za zaštitu ravnopravnosti broj 07-00-268/2014-02 od 30.09.2014. godine, postavljanjem dva elektrodristributivna brojila za veći broj domaćinstava pripadnika romske nacionalne manjine u naselju „Crvena Zvezda“ u Nišu, ta grupa građana stavljena je u lošiji položaj u odnosu na ostale potrošače, s obzirom na to da im je struja prodavana pod znatno lošijim uslovima (potrošači ovih domaćinstava ne znaju koliki je njihov dug za struju, nemaju mogućnost da sami namire svoj dug, nemaju uvid u svoju potrošnju, potrošnja im se obračunava po tarifi za visoku potrošnju, ne mogu da iskoriste pogodnosti koje EPS nudi za otplatu dugovanja struje), te su na taj način prekršene odredbe Zakona o zabrani diskriminacije.

Prema potvrdi APR, PD za distribuciju električne energije „Jugoistok“ DOO Niš je prestalo da postoji (brisano je iz registra privrednih subjekata) usled statusne promene pripajanja Privrednom društvu za distribuciju električne energije „Elektrodistribucija Beograd“ DOO, koje je 01.07.2015. godine registrovalo promenu naziva i poslovnog imena u Operator distributivnog sistema ESP Distribucija DOO Beograd (ovde drugotuženi). U svojim stranačkim iskazima tužioci su se izjašnjavali da nemaju uvid u potrošnju i dug pojedinačnih domaćinstava, da ne mogu da koriste pogodnosti za otplatu duga koje imaju vlasnici individualnih brojila i da su u stalnom stanju neizvesnosti od obustave električne energije i smatraju da su diskriminisani i neopravdano stavljeni u nepovoljniji položaj u odnosu na ostale korisnike električne energije zato što su pripadnici romske nacionalne manjine i zbog siromaštva. Svi tužioci, izuzev ŽŽ1 (za koju je i u žalbi navedeno ŽŽ, ali ne i u reviziji), ZZ1 i II1, imaju prijavljeno prebivalište u naselju „Crvena Zvezda“ u Nišu. Prema dopisu drugotuženog Operater distributivnog sistema „EPS Distribucija“ Niš - Ogranak „Elektrodistribucija Niš“ - Sektor za planiranje i investicije od 21.02.2018. godine u Službi za energetiku ne postoje zahtevi tužilaca za izdavanje rešenja o odobrenju za priključenje njihovih objekata na elektrodistributivni sistem.

Polazeći od ovako utvrđenog činjeničnog stanja, prvostepeni sud je odbio u celosti tužbeni zahtev tužilaca pozivajući se na član 14. Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, član 21. stavovi 1. i 4. Ustava RS, članove 4., 8. 13. i 43. Zakona o zabrani diskriminacije, članove 140., 142. i 145. Zakona o energetici i članove 3. i 5. Uredbe o uslovima isporuke snabdevanja električnom energijom. Ocenio je kao neosnovan istaknuti prigovor nedostatka aktivne legitimacije na strani tužilaca, jer iz podataka Pravosudnog informacionog sistema, na osnovu navedenih jedinstvenih matičnih brojeva tužilaca, proizlazi da svi tužioci imaju prijavljeno prebivalište u naselju „Crvena Zvezda“ u Nišu, osim tužilaca ŽŽ1, ZZ1, II1 iz ... . U odnosu na prvotuženo Javno preduzeće „Elektroprivreda Srbije“ Beograd odbio je tužbeni zahtev zbog nedostatka pasivne legitimacije na strani ovog tuženog jer nije pravni sledbenik PD za distribuciju električne energije „Jugoistok“, već je to drugotuženi Operater distributivnog sistema „EPS Distribucija“ u čiju nadležnost spada i preduzimanje radnji označenih kao diskriminatorne radnje (postavljanje kolektivnih brojila, netransparentan obračun električne energije, obračunavanje potrošnje po skupljoj tarifi, dvostruko obračunavanje potrošnje, zaključenje usmenog sporazuma o otplati duga, restrikcija u isporuci električne energije i označavanje korisnika na računu kao „romsko naselje Crvena Zvezda“). U odnosu na drugotuženog, za koga je našao da jeste pasivno legitimisan, odbio je tužbeni zahtev iz razloga što je postupak priključenja na distributivni sistem propisan na imperativan način koji podrazumeva, između ostalog, i podnošenje zahteva za priključenje radi dobijanja individualnog brojila. Kako ne postoje zahtevi tužilaca za izdavanje rešenja o odobrenju za priključenje, a pri činjenici da je drugotuženi odnosno njegov pravni prethodnik u naselju postavio kolektivna brojila na koji način se to naselje snabdeva električnom energijom, radnje drugotuženog kao subjekta koji vrši delatnost u opštem interesu, ne mogu se smatrati diskriminacijom. Ocenio je kao neosnovan prigovor zastarelosti potraživanja naknade štete tužilaca, jer se tužioci pozivaju na produženu diskriminaciju shodno članu 13. Zakona o zabrani diskriminacije.

Drugostepeni sud je prihvatio ovako date razloge prvostepenog suda, zbog čega je odlučio kao u stavu prvom izreke, uz dodatnu argumentaciju da je tužiocima kroz mere pozitivne akcije omogućeno od strane drugotuženog da prevaziđu prepreke u vezi sa pristupom različitim segmentima društvenog života, u konkretnom slučaju pristup električnoj energiji preko kolektivnog brojila, postizanjem usmenog sporazuma radi otplate duga i uz naknadu u iznosu od po 1.000,00 dinara po domaćinstvu i itd.,uz uvažavanje njihovog teškog socijalno-ekonomskog statusa (neposedovanje objekta u vlasništvu i dr.), koje možda nisu u skladu sa Zakonom o energetici, ali svakako nisu diskriminatorske radnje tuženih u odnosu na tužioce. Posebno je imao u vidu činjenicu da se prilikom saslušanja tužioci (izuzev MM) nisu izjasnili da individualna brojila nisu dobili zbog toga što su Romi, već zato što je njihovo naselje nelegalno izgrađeno. To ukazuje da kod tužilaca ne postoji subjektivni osećaj da su diskriminisani zbog nekog njihovog ličnog svojstva, već njihove izjave potvrđuju da individualna brojila nisu dobili iz objektivnih razloga, tačnije razloga propisanih važećim Zakonom o energetici. Osim toga, drugostepeni sud je ocenio kao neosnovane navode žalbe tužilaca da se električna energija koja se obračaunava po kolektivnim brojilima (koja su postavljena u naselju tužilaca) obračunava po skupljoj tarifi (industrijska struja), kako je to smatrao iz razloga jer je u računima za oba kolektivna brojila jasno naznačeno da je u pitanju garantovano snabdevanje koje se ne obračunava po ceni industrijske struje. Stavom drugim izreke, drugostepeni sud je odbacio žalbu tužilaca: ŽŽ1 (u uvodu i u stavu prvom izreke drugostepene presude navedeno ŽŽ), ZZ1 i II1 kao nedozvoljenu.

Polazeći od ovako utvrđenog činjeničnog stanja, pravilno su nižestepeni sudovi primenili materijalno pravo kada su odbili tužbeni zahtev tužilaca: AA, BB, VV, GG, DD, ĐĐ, EE, ŽŽ, ZZ, II, JJ, KK, LL, LJLJ, MM, NN, NJNJ, OO, PP, RR, SS, TT, ĆĆ, UU, FF, HH, CC, ČČ, DŽDŽ, ŠŠ, AA1, BB1, VV1, GG1, DD1, ĐĐ1, EE1,i European Roma Reights Centre (Evropski centar za prava Roma), Međunarodna nevladina organizacija sa sedištem u Budimpešti, za utvrđenje diskriminacije, kao i zahteve ovih tužilaca – fizičkih lica za činidbu i naknadu nematerijalne štete, dajući za svoje odluke pravilne razloge, osim u pogledu ocene prigovora nedostatka pasivne legitimacije na strani prvotuženog pravnog lica, što ne utiče na drugačije presuđenje ove pravne stvari u odnosu na ove tužioce.

Tužioci su naveli ukupno sedam radnji produžene diskriminacije prema njima (od 2011. do 2018.godine) kao pripadnika Romske nacionalne manjine u pogledu njihovog prava na pristup električnoj energiji u mestu svog prebivališta (Niš, naselje „Crvena zvezda“): 1. postavljanje 2011.godine dva kolektivnih brojila u naselju u kojem žive od strane PD za distribuciju električne energije „Jugoistok“, na osnovu usmenog sporazuma, preko kojih se snabdevaju električnom energijom; 2. nemogućnost pristupa kolektivnim brojilima (radi provere potrošnje); 3. netransparentan način obračuna potrošnje električne energije po kome se ne zna koja porodica je i u kojoj meri doprinela potrošnji; 4. obračun utrošene električne energije po višoj ceni kao posledica zbirnog obračuna; 5. iznenadna i višemesečna isključenja električne energije, odnosno obustave isporuke; 6. zaključenjem usmenog sporazuma sa tužiocima (2016) kojim se na nejasan način reguliše sistem otplate duga i 7. adresiranje računa za utrošenu električnu energiju na „Romsko naselje Crvena Zvezda“.

U predmetnom periodu od 2011. do 2018.godine (kada je podneta tužba) pristup građana električnoj energiji u Republici Srbiji (snabdevanje i distribucija električne energije) bili su regulisani Zakonom o energetici ("Službeni glasnik RS", br. 57/11, sa izmenama i dopunama), Uredbom o uslovima isporuke i snabdevanja električnom energijom („Službeni glasnik RS“, br.63/13, sa primenom od 27.07.2013. godine) i Zakonom o energetici („Službeni glasnik RS“, br.145/14 od 29.12.2014. godine), dok je obračun potrošnje vršen po Tarifnom sistemu za obračun električne nergije za tarifne kupce („Službeni glasnik RS“, br.1/07, 31/07, 50/07, 81/07, 21/08 i 109/09).

Zabrana opšte diskriminacije u ostvarivanju svakog prava koje predviđa zakon, propisana je Evropskom konvencijom za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda (član 1. Protokola 12. uz navedenu konvenciju) u članu 14. stav 1. tako što će se svako pravo koje zakon predviđa ostvariti bez diskriminacije po bilo kom osnovu po rasi, boji kože, veroispovesti i političkom i drugom uverenju, nacionalnom ili društvenom poreklu, povezanosti sa nacionalnim manjinama, imovini, rođenju ili drugom statusu, a u stavu 2. da javne vlasti neće ni prema kome vršiti diskriminaciju po osnovima koji su pomenuti u stavu 1.

Ustav Republike Srbije („Službeni glasnik RS“, br. 98/06), u članu 21. stav 3. zabranjuje svaku diskriminaciju, neposrednu ili posrednu, po bilo kom osnovu, a naročito po osnovu rase, pola, nacionalne pripadnosti, društvenog porekla, rođenja, veroispovesti, političkog ili drugog uverenja, imovnog stanja, kulture, jezika, starosti i psihičkog ili fizičkog invaliditeta, pri čemu se ne smatraju diskriminacijom posebne mere koje Republika Srbija može uvesti radi postizanja pune ravnopravnosti lica ili grupe lica koja su suštinski u nejednakom položaju sa ostalim građanima. U članu 76. stav 2. Ustav RS posebno zabranjuje diskriminaciju zbog pripadnosti nacionalnoj manjini.

Zakon o zabrani diskriminacije („Službeni glasnik RS“, br. 22/09) definiše u članu 2. diskriminaciju i diskriminatorsko postupanje kao svako neopravdano pravljenje razlike ili nejednako postupanje, odnosno propuštanje (isključivanje, ograničavanje ili davanje prvenstva) u odnosu na lica ili grupe, kao i članove njihovih porodica ili njima bliska lica na otvoreni ili prikriven način, a koji se zasnivaju na rasi, boji kože, precima, državljanstvu, nacionalnoj pripadnosti ili etničkom poreklu, jeziku, verskim ili političkim ubeđenjima, polu, rodnom identitetu, seksualnoj orijentaciji, imovnom stanju, rođenju, genetskim osobenostima, zdravstvenom stanju, invaliditetu, bračnom ili porodičnom statusu, osuđivanosti, starosnom dobu, izgledu, članstvu u političkim, sindikalnim ili drugim organizacijama i drugim stvarnim, odnosno pretpostavljenim ličnim svojstvima. Svi su jednaki i uživaju jednak položaj i jednaku pravnu zaštitu bez obzira na lična svojstva i svako je dužan da poštuje načelo jednakosti, odnosno zabranu diskriminacije (član 4.). Neposredna diskriminacija postoji ako se lice ili grupa lica, zbog njegovog odnosno njihovog ličnog svojstva u istoj ili sličnoj situaciji, bilo kojim aktom, radnjom ili propuštanjem, stavljaju ili su stavljeni u nepovoljniji položaj, ili bi mogli biti stavljeni u nepovoljniji položaj (član 6.). Povreda načela jednakih prava i obaveza postoji ako se licu ili grupi lica, zbog njihovog odnosa, odnosno njihovog ličnog svojstva, uskraćuju prava i slobode ili nameću obaveze koje su u istoj ili sličnoj situaciji uskraćuju ili nameću drugom licu ili grupi lica (član 8.). Kao težak oblik diskriminacije zakon u članu 13. propisuje diskriminaciju lica po osnovu dva ili više ličnih svojstava (tačka 5.), diskriminaciju koja je izvršena više puta (ponovljena diskriminacija) ili koja se čini u dužem vremenskom periodu (produžena diskriminacija) prema istom licu ili grupi lica (tačka 6.) i diskriminaciju koja dovodi do teških posledica diskriminisanog lica, drugih lica ili imovine (tačka 7.). U članu 17. Zakon je kao vid diskriminacije posebno izdvojio diskriminaciju u pružanju javnih usluga koja postoji ako pravno ili fizičko lice u okviru svojih delatnosti, odnosno zanimanja, na osnovu ličnog svojstva lica ili grupe lica, odbije pružanje usluga, jer za pružanje usluge traži ispunjenje uslova koji se ne traže od drugih lica ili grupe lica, odnosno ako pružanje usluga neopravdano omoguće drugom licu ili grupi lica.

Zakon o energetici ("Službeni glasnik RS", br. 57/11, sa izmenama i dopunama), važeći u vreme postavljanja kolektivnih brojila u naselju tužilaca, u članu 2. definisao je distribuciju električne energije kao prenošenje električne energije preko distributivnog sistema radi isporuke električne energije krajnjim kupcima, što ne obuhvata snabdevanje električnom energijom (tačka 11.); javnog snabdevača kao energetskog subjekta koji obavlja energetsku delatnost javnog snabdevanja (tačka 24.); javno snabdevanje kao prodaju električne energije domaćinstvima i malim kupcima po regulisanim cenama (tačka 25.); krajnjeg kupca kao pravno ili fizičko lice ili preduzetnika koji kupuje električnu energiju za svoje potrebe (tačka 28.), a operatora distributivnog sistema električne energije kao energetskog subjekta koji obavlja delatnost distribucije električne energije i upravljanja distributivnim sistemom električne energije (tačka 37). Operator distributivnog sistema električne energije odgovoran je za: nediskriminatorski i ekonomičan pristup distributivnom sistemu (član 76. stav 1. tačka 3.), pri čemu je dužan da ne pravi diskriminaciju između korisnika ili grupa korisnika distributivnog sistema (član 77. stav 1. tačka 11.) i da korisnicima distributivnog sistema pruža informacije za efikasan pristup sistemu na principima transparentnosti i nediskriminacije (tačka 12.). Objekat kupca priključuje se na prenosni, transportni ili distributivni sistem na osnovu odobrenja nadležnog operatora sistema u skladu sa ovim zakonom i propisima donetim u skladu sa ovim zakonom. Odobrenje za priključenje objekta izdaje se rešenjem u upravnom postupku na zahtev pravnog ili fizičkog lica čiji se objekat priključuje (član 130.).

Zakon o energetici („Službeni glasnik RS“, br.145/14 od 29.12.2014. godine), važeći u vreme podnošenja tužbe, za razliku od prethodnog zakona, u članu 2. je uveo u pravni sistem tzv. „garantovano snabdevanje“ kao javnu uslugu kojom se osigurava pravo domaćinstava i malih kupaca na snabdevanje električnom energijom propisanih karakteristika na teritoriji Republike Srbije po razumnim, jasno uporedivom, transparentnim i nediskriminatornim cenama (tačka 11.). Priključenje objekta kupca na distributivni sistem regulisano je na isti način kao i prethodnim zakonom, na osnovu odobrenja operatora distributivnog sistema (član 140. stav 1.), koje odobrenje se izdaje rešenjem u upravnom postupku na zahtev pravnog ili fizičkog lica čiji se objekat priključuje (član 142. stav 1.), uz dužnost operatora distributivnog sistema da priključi objekat kupca na distributivni sistem u roku od osam dana od dana ispunjenja određenih uslova (član 145.). S druge strane, ovaj zakon je propisao dužnost snabdevača da postupa prema krajnjim kupcima na nediskriminatoran način; objavi opšte uslove ponude za zaključenje ugovora, odnosno da kupca obavesti na prigodan način o ponuđenim uslovima (član 195. stav 1. tačka 1.), sa tim da se ta obaveza odnosi za slučaj zaključenja ugovora preko posrednika, kao i da obezbedi da ta ponuda sadrži sve ono što je propisano tačkama 1. do 6. stava 2. ovog člana, da u računu za prodatu električnu energiju posebno iskaže troškove pristupa sistemu po regulisanim tarifama, naknade propisane zakonom, poreze i ostale obaveze ili informacije u skladu sa ovim Zakonom (tačka 9. stava 2.), da obaveštava kupca o potrošnji električne energije i troškovima, kako bi se kupcu omogućilo da upravlja potrošnjom (tačka 14.). Pre obustave isporuke električne energije, osim u slučaju iz člana 201. tačke 2., 3., 4., 6., 8. i 9. ovog člana kupcu mora biti dostavljena opomena u kojoj je određen rok za otklanjanje učinjene nepravilnosti i nedostataka koji ne može biti kraći od 3 dana od dana dostavljanja opomene (član 201. stav 7.). Snabdevač je dužan da pre podnošenja zahteva operateru prenosnog, odnosno distributivnog sistema za obustavu isporuke iz člana 201. stav 1. tačka 4. ovog Zakona, krajnjeg kupca prethodno u pismenoj formi upozori da će mu biti izvršena obustava isporuke električne energije, ako u roku koji ne može biti kraći od 15 dana niti duži od 30 dana od dana dostavljanja upozorenja, ne izmiri dospele obaveze, odnosno ne potigne sporazum o izvršenju obaveza (član 202. stav 1.), a ukoliko kupac ne izmiri obavezu u ostavljenom roku, ovlašćeno lice snabdevača podnosi zahtev za obustavu isporuke električne energije operatoru sistema na koji je priključen objekat kupca i o tome pismenim putem obaveštava kupca (stav 2.).

Uredbom o uslovima isporuke i snabdevanja električnom energijom („Službeni glasnik RS“, br.63/13, sa primenom od 27.07.2013. godine), važećom u vreme podnošenja tužbe, propisana je dužnost operatora prenosnog odnosno distributivnog sistema da korisniku sistema omogući isporuku, odnosno preuzimanje električne energije, pod uslovima utvrđenim Zakonom o energetici, ovom Uredbom, Pravilima o radu prenosnog, odnosno distributivnog sistema i Pravilima kojima se reguliše kvalitet isporuke električne energije (član 2. stav 1.). Odobrenje za priključenje objekta na prenosni odnosno distributivni sistem izdaje se rešenjem u upravnom postupku na zahtev vlasnika ili korisnika javne svojine čiji se objekat priključuje (član 3. stav 1.), a uz zahtev za izdavanje odobrenja za priključenje objekta prilaže se dokaz o pravu svojine na objektu ili pravu korišćenja objekta (član 5. tačka 1.) i građevinska dozvola za objekat koji se prvi put priključuje (član 5. tačka 2.). Objektom privremenog karaktera smatra se objekat u skladu sa propisima kojima se uređuje izgradnja objekata (član 22. tačka 1.). Obračunski period za obračun isporučene električne energije od strane javnog snabdevača za obračun usluge pristupa sistemu utvrđuje se u skladu sa metodologijom kojom se određuje cena električne energije za javno snabdevanje odnosno pristup sistemu (član 64.). Uredba propisuje sadržinu računa koji snabdevač, odnosno javni snabdevač dostavlja krajnjem kupcu (u članu 65. stav 1. tačka 8.), sadržinu ugovora o prodaji električne energije ( u članu 66. stav 1.) i prestanak i izmenu ugovora (u članu 67. stav 1. tačke 1.-7.).

Imajući u vidu citirane odredbe Zakona o energetici iz 2011.godine i 2014.godine, po oceni Vrhovnog suda, a suprotno datim razlozima nižestepenih sudova, prvotuženo pravno lice Javno preduzeće „Elektroprivreda Srbije“ Beograd (čiji je osnivač Republika Srbija) je pasivno legitimisano u ovoj pravnoj stvari. Njegova pasivna legitimacija proizilazi iz činjenice da je na osnovu Odluke privremenog upravnog odbora o osnivanju javnih preduzeća za distribuciju električne energije br. 42/3-5 od 20.12.1991. godine svojevremeno osnovao Privredno društvo za distribuciju električne energije „Elektrodistribucija-Beograd”, d.o.o. Beograd, kao zavisno privredno društvo u odnosu na osnivača, koje je od 23.11.2005.godine promenilo pravnu formu tako što je poslovalo kao javno preduzeće, da bi 01.07.2015. godine registrovalo promenu naziva i poslovnog imena u Operator distributivnog sistema ESP Distribucija DOO Beograd (ovde drugotuženi). Pored toga, pasivna legitimacija prvotuženog prozilazi i iz činjenice da ovo pravno lice, između ostalog, prema navedenim zakonskim propisima vrši pojedine radnje koje su tužbom označene kao radnje diskriminacije: javna usluga snabdevanja krajnjih kupaca električnom energijom, obaveštavanje krajnjih kupaca na prigodan način o ponuđenim uslovima za zaključenje ugovora, zaključuje ugovore o isporuci električne energije, ispostavlja račune za prodatu električnu energiju u kome posebno iskazuje troškove pristupa sistemu po regulisanim tarifama, naknade propisane zakonom, poreze i ostale obaveze ili informacije u skladu sa ovim Zakonom, obaveštava kupca o potrošnji električne energije i troškovima, kako bi mu se omogućilo da upravlja potrošnjom, dostavlja opomenu kupcu pre obustave isporuke električne energije, obraća se operatoru prenosnog, odnosno distributivnog sistema zahtevom za obustavu isporuke i o tome obaveštava kupca, pošto prethodno krajnjeg kupca u pismenoj formi upozori da će mu biti izvršena obustava isporuke električne energije, ako u roku koji ne može biti kraći od 15 dana niti duži od 30 dana od dana dostavljanja upozorenja, ne izmiri dospele obaveze, odnosno ne postigne sporazum o izvršenju obaveze, a da su tužbom kao radnje dikriminacije navedene i neke od radnji iz nadležnosti ovog pravnog lica.

Iz citiranih odredaba Zakona o zabrani diskriminacije proizlazi da je najbitnija karakteristika diskriminacije - pravljenje razlike između lica koje tvrdi da je diskriminisano i drugih lica u istoj ili uporedivoj situaciji, koje pri tom mora biti neopravdano i mora biti vezano za neko lično svojstvo diskriminisanog lica. Ukoliko neopravdano nejednak tretman nema za osnov lično svojstvo onda može biti reč o nekom drugom zabranjenom protivpravnom ponašanju, ali ne i o diskriminaciji. Kako je to u konkretnom slučaju izostalo, to i po oceni Vrhovnog suda u konkretnom slučaju nije povređeno načelo jednakih prava i obaveza i nije izvršena diskriminacija tužilaca po ličnom ili bilo kom drugom svojstvu u pogledu prava na pristup električnoj energiji po nediskriminatornim cenama i drugih radnji koje su u tužbi označene kao radnje diskriminacije (a koje su u funkciji ostvarenja prava na pristup električnoj energiji), a nižestepeni sudovi su u ovom delu za svoju odluku dali argumenatciju koju u svemu kao pravilnu prihvata i ovaj sud.

Suprotno navodima revizije, u radnjama prvotuženog kao snabdevača u smislu pozitivnih zakonskih propisa koji naselju tužilaca ispostavlja račune i obaveštava distributera – ovde drugotuženog o tome da postoji dug i daje nalog za isključenje nije bilo diskriminacije ovih tužilaca u predmetnom periodu, jer je to njegova zakonska obaveza, a označavanje primaoca računa odnosno potrošača električne energije kao „romsko naselje Crvena zvezda“ ne predstavlja akt diskriminacije tužilaca jer je očigledno reč o nazivu naselja u kojem su 2011.godine postavljena dva kolektivna brojila kako bi se tužiocima omogućio pristup električnoj energiji, a koje je kao takvo evidentirano kod prvotuženog i opštepoznato, pri čemu se tužioci izjašnjavaju kao pripadnici romske nacionalne manjine. S druge strane, ni u radnjama drugotuženog, kao pravnog sledbenika PD za distribuciju električne energije „Jugoistok“ DOO Niš, sa kojim su tužioci postigli usmeni sporazum o isporuci električne energije i visini svoje obaveze za električnu energiju koja će im se ubuduće isporučivati, koje je 01.12.2011.godine postavilo kolektivna brojila u naselju u kojem većina tužilaca živi nije bilo diskriminacije u utuženom periodu. Postavljanje kolektivnih brojila je, i po oceni Vrhovnog suda, bilo način prevazilaženja toga što tužioci nisu podnosili pismene zahteve za priključenje objekata u kojima žive na distributivni sistem shodno zakonskim propisima, kao vid tzv. „pozitivne dikriminacije“ kako bi im se tako omogućio pristup električnoj energiji, u cilju poboljšanja kvaliteta njihovog života, najviše zbog toga što su bili svesni da njihovi objekti ne ispunjavaju tehničke uslove za to, pri čemu su pojedini od tužilaca imali tu tehničku mogućnost (njihovi stanovi poseduju individualna brojila) ali se zbog neizmirenih dugovanja svojih pravnih prethodnika nisu obratili tuženiam sa takvim zahtevima. Pri tome, ugovorena cena od 1.000,00 dinara po domaćinstvu (oko 10,00 EUR po srednjem kursu NBS na dan 01.12.2011.godine), koja je dogovorena u vreme postavljanja kolektivnih brojila u naselju tužilaca je bila i ostala netržišna, jer nije zavisila od potrošnje električne energije, pa se ne primenjuje obračun po Tarifnom sistemu za obračun električne nergije za tarifne kupce („Službeni glasnik RS“, br.1/07, 31/07, 50/07, 81/07, 21/08 i 109/09) i kao takva nije menjana od postizanja sporazuma do utuženja. Zato u tom kontekstu, nije od značaja nemogućnost pristupa tužilaca kolektivnim brojilima (odluka Evropskog suda za ljudska prava C-83/14 od 16.07.2015. godine, Chez Razpredelenie Bulgaria AD). Osim toga, tužioci su imali mogućnost da u smislu odredbe člana 67. stav 1. tačka 2 Uredbe o uslovima isporuke i snabdevanja električnom energijom („Službeni glasnik RS“, br.63/13) traže zaključenje novog ugovora između snabdevača i njih kojim se menjaju uslovi ili cena snabdevanja, što oni nisu učinili.

Vrhovni sud je imao u vidu i to da je nakon stupanja na snagu novog Zakona o energetici prvotuženi dužan da pruži uslugu garantovanog snabdevanja električnom energijom krajnjim kupcima kao javnu uslugu koju vrši u opštem interesu po razumnim, jasno uporedivim, transparentnim i nediskriminatornim cenama. Međutim, i grantovano snabdevanje je uslovljeno ispunjenjem određenih tehničkih uslova za priključenje individualnih objekata na elektrodistributivni sistem, a u konkretnom slučaju tužioci su ti koji takav zahtev nisu podneli tuženima.

Iz napred navedenih razloga, primenom člana 414. stav 1. Zakona parničnom postupku odlučeno je kao u stavu prvom izreke.

Mađutim, osnovano se revizijom tužilaca ŽŽ1, ZZ1 i II1 pobija rešenje sadržano u stavu drugom izreke pobijane presude (kojim je odbačena kao nedozvoljena njihova žalba izjavljena protiv prvostepene presude ) zbog toga što je drugostepen sud donošenjem istog učinio bitnu povredu odredaba parničnog postupka iz člana 374. Stav 1 u vezi članova 378 stav 1 i 389. stav 1. Zakona o parničnom postupku (ZPP), koja je bila od uticaja na donošenje nezakonite i nepravilne odluke.

Prvostepenom presudom, stavovima drugim i trećim izreke odbijeni su, između ostalog, tužbeni zahtevi i ovih tužilaca za činidbu i naknadu štete, sa obrazloženjem da je u odnosu na njih osnovan prigovor nedostatka aktivne legitimacije jer nisu prijavljeni na adresi naselja u kojem su 2011.godine postavljena kolektivna brojila za struju.

Rešenjem sadržanim u stavu drugom izreke ovde pobijane drugostepene presude odbačena je kao nedozvoljena žalba ovih tužilaca izjavljena protiv prvostepene presude, sa obrazloženjem da je (prethodno donetom) presudom prvostepenog suda u ovoj pravnoj stvari P 1/18 od 10.02.2020.godine, stavom drugim izreke, odbijen tužbeni zahtev u odnosu na ove tužioce, i da je u tom delu ona postala pravnosnažna, shodno članu 389. stav 1. ZPP.

Prema članu 378. stav 1.ZPP prvostepeni sud će neblagovremenu, nepotpunu (član 371. stav 1) ili nedozvoljenu žalbu da odbaci rešenjem, bez odlaganja. Žalba je nedozvoljena ako je žalbu izjavilo lice koje nije ovlašćeno za izjavljivanje žalbe, ako je žalbu izjavilo lice koje se odreklo ili je povuklo žalbu ili ako lice koje je izjavilo žalbu nema pravni interes za izjavljivanje žalbe (stav 3.). Prema članu 389. stav 1. ovog zakona neblagovremenu, nepotpunu ili nedozvoljenu žalbu odbaciće drugostepeni sud rešenjem, ako to nije učinio prvostepeni sud, bez odlaganja (član 378.)

Prema stanju u spisima nakon što je presudom Višeg suda u Nišu P 1/18 od 10.02.2020.godine, stav drugi izreke, odbijen tužbeni zahtev tužilaca ŽŽ1, ZZ1 i II1 prema ovde tuženima za utvrđenje diskriminacije u pogledu prava na pristup električnoj energiji uvođenjem kolektivnih brojila za potrošnju električne energije u naselju Crvena zvezda, ovi tužioci nisu izjavili žalbu na stav drugi izreke navedene presude (tako da je ona u tom delu postala pravnosnažana istekom roka za izjavljivanje žalbe), već su tražili donošenje dopunske presude jer nije odlučeno u celini o njihovom tužbenom zahtevu za utvrđenje diskriminacije po drugim osnovima, odnosno drugim označenim radnjama diskriminacije. Prvostepeni sud je rešenjem P 1/18 od 24.09.2020.godine odbio kao neosnovan njihov predlog za donošenje dopunske presude. Rešenjem Apelacionog suda u Nišu Gž 289/21 od 03.02.2021.godine, između ostalog, ukinuto je i rešenje prvostepenog suda kojim je odbijen predlog tužilaca za donošenje dopunske presude (u pogledu utvrđenja diskriminacije izvršene i ostalim radnjama navedenim u tužbenom zahtevu) i u tim delovim predmet vraćen prvostepenom sudu na ponovno suđenje. U ponovnom suđenju prvostepeni sud je doneo presudu P 56/21 od 26.03.2021. godine kojom nije odlučio o tužbenom zahtevu tužilaca ŽŽ1, ZZ1, II1 za utvrđenje da su ih tuženi diskriminisali pored radnje diskriminacije (u odnosu na koju je pravnosnažno presuđeno prvostepenom presudom P 1/18 od 10.02.2020.godine, stav drugi izreke) i radnjama: netransparentni načina obračuna potrošnje električne energije i obračunavanja potrošnje po skupljoj tarifi, dvostruko obračunavanje potrošnje električne energije zaključenjem usmenog sporazuma o načinu otplate duga sa nejasnim uslovima, restrikcijama u isporuci električne energije bez upozorenja i označavanjem korisnika na računu kao „Romsko naselje Crvene zvezde“.

Kako je drugostepeni sud prilikom odlučivanja o žalbi tužilaca na pobijanu prvostepenu presudu P 56/21 od 26.03.2021. godine zanemario činjenicu ŽŽ1, ZZ1, II1, da je tom presudom, stavovima drugim i trećim izreke, odlučeno i o tužbenim zahtevima ovih tužilaca za činidbu i naknadu štete, a da je prethodno donetom presudom prvostepenog suda P 1/18 od 10.02.2020.godine, stav drugi izreke, pravnosnažno odlučeno samo o delu tužbenog zahteva ovih tužilaca za utvrđenje diskriminacije, dok o preostalom delu tog tužbenog zahteva nije odlučeno, to je drugostepena presuda u stavu drugom izreke morala biti ukinuta.

U ponovnom psotupku, drugostepeni sud će meritorno odlučiti o osnovanosti žalbe tužilaca ŽŽ1, ZZ1, II1, izjavljenoj protiv prvostepene presude P 56/21 od 26.03.2021. godine i doneti novu i zakonitu odluku.

Iz navedenih razloga, na osnovu člana 416. stav 2. u vezi člana 420. stavovi 3. i 6. ZPP, Vrhovni sud je odlučio kao u stavu drugom izreke.

Predsednik veća – sudija

Zvezdana Lutovac, s.r.

Za tačnost otpravka

Zamenik upravitelja pisarnice

Milanka Ranković