Određuje se da svaka stranka snosi svoje troškove postupka.

O b r a z l o ž e nj e

Presudom Osnovnog suda u Pirotu P2 30/22 od 19.10.2022. godine, stavom prvim izreke, delimično je usvojen tužbeni zahtev tužilje-protivtužene, pa je tuženi-protivtužilac lišen prava na održavanje ličnih odnosa sa maloletnom decom VV iz ..., rođenim dana ...2011. godine, JMBG ..., i GG iz ..., rođenim dana ...2013. godine, JMBG ..., i prava da odlučuje o pitanjima koja bitno utiču na život dece. Stavom drugim izreke, odbijen je protivtužbeni zahtev kojim je tužilac- protivtuženi tražio da sud delimično liši roditeljskog prava tužilju- protivtuženu i to u pogledu: prava da bude prisutna u Centru za socijalni rad u Pirotu za vreme njegovog viđenja sa maloletnom decom u kontrolisanim uslovima, svakog petka u nedelji u trajanju od sat vremena, a koje se obavlja po presudi prvostepenog suda P2 2408/17, prava da samostalno odlučuje o načinu lečenja zajedničke maloletne dece, te da ga ubuduće pre vođenje dece u Pirot i van Pirota na lečenje o tome obavesti i traži prethodno odobrenje, prava da samostalno odlučuje o obrazovanju i školovanju zajedničke maloletne dece i da ga sa svakom radnjom koja se na to odnosi upozna i traži od njega odobrenje i prava da samostalno odlučuje o privremenoj i trajnoj promeni boravišta i boravišta zajedničke maloletne dece i to bilo gde u Pirotu i Srbiji i van zemlje i da ubuduće o ovom pitanju od njega traži pismenu saglasnost. Stavom trećim izreke, svaka stranka snosi svoje troškove postupka.

Presudom Apelacionog suda u Nišu Gž2 449/22 od 14.12.2022. godine, odbijena je kao neosnovana žalba tuženog-protivtužioca i potvrđena prvostepena presuda.

Protiv drugostepene presude tuženi-protivtužilac je blagovremeno izjavio reviziju zbog pogrešne primene materijalnog prava.

Vrhovni je ispitao pobijanu presudu na osnovu člana 408. Zakona o parničnom postupku –ZPP („Službeni glasnik RS“, broj 72/11 ... 18/20), pa je ocenio da je revizija tuženog-protivtužioca dozvoljena i da je delimično osnovana.

U postupku donošenja pobijane presude nije učinjena bitna povreda odredaba parničnog postupka iz člana 374. stav 2. tačka 2. ZPP, na koju Vrhovni sud pazi po službenoj dužnosti.

Prema utvrđenom činjeničnom stanju parnične stranke su se upoznale 2008.godine u ..., tokom privremenog rada tuženog-protivtužioca u toj zemlji. Njihov stariji sin je rođen ...2011. godine (u ...). Po zaključenju braka stranaka ...2012. godine u Srbiji, rođen je i njihov mlađi sin ...2013. godine (u Srbiji). Po dolasku u Srbiju, stranke su sa decom živele jedno vreme u kući roditelja tuženog- protivtužioca u ..., starajući se zajedno o deci. U septembru mesecu 2014. godine, tužilja-protivtužena je sa decom napustila ovo domaćinstvo, nastavljajući život u iznajmljenom stanu u istom gradu. Ubrzo im se pridružio i tuženi-protivtužilac. Zbog ispoljenog porodičnog nasilja tuženog-protivtužioca prema tužilji- protivtuženoj dana 22.05.2015. godine (verbalno i fizičko nasilje usled kojeg je zadobila lake telesne povrede), pravnosnažnom presudom prvostepenog suda P2 168/15 od 22.05.2015. godine određena je mera zaštite od nasilja u porodici tako što mu je zabranjeno da je dalje uznemirava i njihovu maloletnu decu (sa trajanjem godinu dana od dana donošenja odluke i s mogućnošću produženja dok ne prestanu razlozi zbog kojih je mera određena). Pravnosnažnom presudom prvostepenog suda K 185/15 od 30.11.2015. godine tuženi-protivtužilac je oglašen krivim zbog učinjenog krivičnog dela nasilje u porodici iz člana 194. stav 1. KZ i osuđen na kaznu zatvora u trajanju od 6 meseci (koju je izdržao od 01.09.2016. godine do 01.03.2017. godine). Dok je bio na izdržavanju navedene kazne zatvora u KPZ ..., tuženi-protivtužilac je prema tužilji-protivtuženoj izvršio je putem telefona još jedno krivično delo nasilje u porodici iz člana 104. stav 1. KZ (uputivši joj, između ostalog, i pretnju „da će je ubiti kada izađe iz zatvora“), zbog kojeg je pravnosnažnom presudom prvostepenog suda Kn 37/18 od 20.11.2018. godine osuđen na kaznu zatvora u trajanju od 3 meseca, s tim što će se ista izvršiti na taj način što ne sme napuštati prostorije u kojima stanuje (sa primenom elektronskog nadzora).

U međuvremenu, pravnosnažnom presudom prvostepenog suda P2 702/14 od 14.06.2015. godine maloletna deca stranaka su poverena majci na čuvanje, negu, vaspitanje, uz uređenje održavanja ličnih odnosa sa ocem (dva puta nedeljno u trajanju od sat vremena u prisustvu majke u gradu, po dogovoru roditelja, u danu i mestu predviđenom za viđenje, kao i drugi dan državnih i verskih praznika, rođendana u trajanju od dva sata u prisustvu majke) i obavezivanje oca da doprinosi njihovom izdržavanju od podnošenja tužbe 01.10.2014. godine pa ubuduće dok zakonska obaveza traje. Nakon izdržane kazne zatvora u KPZ ..., tuženi-protivtužilac je dva putao video maloletnu decu u skladu sa dogovorom koji je ostvario sa tužiljom- protivtuženom, ali viđenje nije bilo uspešno jer maloletni sinovi nisu uspostavila odnos sa njim. Po tužbi tuženog-protivtužioca presudom prvostepenog suda P2 87/17 od 25.04.2017. godine izmenjena je prethodna sudska odluka u pogledu načina održavanja ličnih odnosa maloletnih sinova sa ocem (tako što će se viđanja odvojati ponedeljkom i petkom u trajanju od 14,00 do 15,00 časova u prisustvu majke i radnika Centra za socijalni rad, kao i po dva sata u gradu u prisustvu majke na drugi dan državnih i verskih praznika i drugi dan dečijih rođendana). Po ovoj presudi se viđenje nije obavljalo jer istom nije bilo uređeno mesto gde bi se viđenje obavljalo u prisustvu radnika organa starateljstva. Po tužbi tuženog-protivtužioca iz septembra meseca 2017. godine pravnosnažnom presudom prvostepenog suda P2 408/17 od 12.02.2018. godine ponovo je izmenjen način održavanja ličnih odnosa maloletne dece i oca (tako što će se viđanja odvijati svakog petka u vremenu od 13,30 časova do 14,30 časova u Centru za socijalni rad u Pirotu, u prisustvu stručnog saradnika). Rad na realizaciji ove presude započet je 14.03.2019. godine, na zahtev tuženog- protivtužioca, ali je viđanje maloletne dece i oca bilo svega nekoliko puta uz odbijanje dece da kontaktiraju sa ocem, nakon čega je usledilo podnošenje uzajmnih tužbi parničnih stranaka za lišenje roditeljskog prava (onog drugog).

Prema nalazu i mišljenju Centra za socijalni rad u Pirotu (od 01.10.2020. godine i 21.09.2022.godine), sproveden je stručni postupak koji se odnosi na realizaciju presude u pogledu viđanja maloletne dece sa ocem i sačinjen plan usluga kojim su predviđene aktivnosti i obaveze roditelja, u cilju uspostavljanja kontakata maloletne dece sa ocem. Tokom tog postupka tužilja-protivtužena je izražavala strah i bojazan za svoju ličnu sigurnost i bezbednost i sigurnost i bezbednost dece navodeći da se maloletna deca plaše oca, da je taj strah posledica stresa i straha iz perioda kada je tuženi-protivtužilac bio nasilan prema njoj u njihovom prisustvu, da je iz tog razloga u cilju prevazilaženja traume i stresnih situacija kojima su maloletna deca bila izložena prilikom viđanja, decu uključila na tretman u Dnevnu bolnicu u Kliničkom centru Niš, zbog čega ih u periodu tretmana pri toj bolnici nije dovodila na viđenje sa ocem, jer je to bila preporuka lekara, o čemu je obaveštavala Centar za socijalni rad, dok od oca nisu uspeli da uzmu izjavu jer se nalazi u ... . Rešenjem Centra za socijalni rad u Pirotu od 04.07.2019. godine, određen je korektivni nadzor nad vršenjem roditeljskog prava roditeljima u odnosu na njihovu maloletnu decu, pa su isti upućeni na razgovor u ustanovu specijalizovanu za posredovanje u porodičnim odnosima u cilju uspostavljanja kontakata maloletne dece sa ocem, a nadzor nad vršenjem roditeljskog prava se obavljao prema Planu i programu za praćenje i sprovođenje korektivnog nadzora nad vršenjem roditeljskog prava. Predloženo je da roditelji postupe u skladu sa odlukom o korektivnom nadzoru u cilju stvaranja uslova za sprovođenje sudske odluke i uvažavanja interesa dece, o čemu su u svojim iskazima izjasnila stručna lica iz Centra za socijalni rad. Prema iskazu svedoka DD (stručno lice CSR u Pirotu), ukoliko roditelji ne postupe po rešenju centra potrebno je veštačenjem utvrditi roditeljske kapacitete oba roditelja. U dosadašnjem radu ovog organa sa porodicom nije ostvaren napredak, kontakti maloletne dece sa ocem u kontrolisanim uslovima nisu dali očekivane rezultate u smislu da maloletna deca prihvate kontakt sa ocem, negativan stav i mišljenje maloletne dece povećava već visok rizik da maloletna deca u budućnosti prihvate mogućnost uspostavljanja odnosa sa ocem.

Ocenom nalaza i mišljenja komisije veštaka Klinike za psihijatriju Kliničkog centra Niš od 23.03.2021.godine utvrđeno je da kod paničnih stranaka kao roditelja ne postoje duševne bolesti, privremene duševne poremećenosti, zaostalost u duševnom razvoju, niti druge teže duševne poremećenosti. Roditeljske podobnosti majke za vršenje roditeljskog prava su u potpunosti očuvane. Roditeljska podobnost oca za vršenje roditeljskog prava je umanjena, ali ne u meri da ga čini potpuno nesposobnim za isto jer kod njega postoje jasni pokazatelji takozvanog mešovitog poremećaja ličnosti, a kao glavno obeležje u okviru ovog poremećaja ličnosti tj. psihopatije ističu se emocionalna nestabilnost, nezrelost, egocentričnost, nizak prag tolerancije, sklonost odbacivanju svakog autoriteta, slabija samokontrola, autoritarnost, neodgovornost, nedoslednost i neistrajnost, nedovoljna oformljenost, te i nepoštovanje opšte prihvaćenih socijalnih i moralnih normi ponašanja, uz manjkavu empatičnost tj. sposobnost za saosećajnost i razumevanje emocija drugih. Kod maloletne dece stranaka ne postoje duševne bolesti, privremeni duševne poremećenosti, zaostalost u duševnom razvoju, i druge teže duševne poremećenosti. Kod oba deteta se ispoljava uredan psihomotorni razvoj, a njihovo intelektualno funkcionisanje je iznad nivoa očekivanog za njihov uzrast. Kod starijeg sina (rođen 2011.godine) su prisutne izražene emocionalne smetnje (hipersenzitivnost, povišena napetost, strahovi, nesigurnost, anksioznost) i druge smetnje (glavobolje, vrtoglavice, bolovi u stomaku, mučnine, povraćanje i česte potrebe za vršenjem nužde do nevoljnog ispuštanja stolice), kao posledica kumulativnih stresogenih situacija tokom odrastanja, koje su prisutne i u vreme veštačenja, kao što je fragmentalno sećanje na nasilničko ponašanje oca prema majci i njemu, a nadalje brojne retraumatizacije u vidu odsustva oca u dužem vremenskom periodu (zbog zabrane prilaska, izdržavanja kazne zatvora, lečenja nakon saobraćajne nezgode, boravka u inostranstvu). Kod mlađeg sina stranaka (rođen 2013.godine) je utvrđena povišena intrapsihička napetost, anksioznost i somatiformno reagovanje u vidu čestog odlaska u toalet, koje smetnje su mnogo manje izražene nego kod starijeg brata, i to zbog toga što je po prirodi otvoreniji, sa socijalnim veštinama da analizira situacije i da jasno iznosi svoj stav i argumente o dobrom i lošem, ali zbog njegove uzrasne dobi u kojoj je došlo do prekida zajednice između njegovih roditelja, zbog nesećanja na nasilničko ponašanje njegovog oca, kao i zbog odsustvovanja oca iz njegovog života u dužem vremenskom periodu, nije bio u mogućnosti da sa ocem formira ma kakav odnos. Kod oba deteta dolazi do inteziviranja emocionalnih somatiformnih smetnji, koje su i sada prisutne, nakon reuspostavljanja viđanja sa ocem, i to zbog izostanka prethodne adekvatne pripreme od strane stručnih lica Centra za socijalni rad koja je za dete njegovog uzrasta nesumnjivo potrebna. Oboje dece prema majci izražavaju emocionalnu bliskost i privrženost, poverenje, poštovanje, sa njom imaju otvorenu komunikaciju, i ona je za njih autoritet. Njihov odnos prema ocu karakteriše odsustvo emocionalne bliskosti, odnosno kod njih postoji potpuni prekid emocionalnih doživljavanja prema njemu i potpunog otuđenja od oca, uz povremene proboje ljutnje i neprihvatanja oca u svim aspektima koje roditeljska uloga obuhvata, što za posledicu ima aktivan otpor prema svakom viđanju sa ocem.

Polazeći od utvrđenog činjeničnog stanja, nižestepeni sudovi su delimično usvojili tužbeni zahtev, a odbili u celosti kao neosnovan protivtužbeni zahtev pozivajući se na odredbe odredbe člana 65. Ustava RS („Službeni glasnik RS“ br. 83/06), odredbe članova 67. – 74., člana 78., člana 81. stav 1. – 4., člana 82. stav 1.- 4. nalazeći da su ispunjeni zakonski uslovi za donošenje takve odluke iz člana člana 81. stav 1. – 4. Porodičnog zakona u vezi članova 6. i 62. istog zakona i Konvencije o pravima deteta.

Nižestepeni sudovi su zaključili da nisu ispunjeni uslovi za potpuno lišenje roditeljskog prava tuženog-protivtužioca (kako je to traženo tužbenim zahtevom), ali da jesu ispunjeni uslovi za delimično lišenje njegovog roditeljskog prava, smatrajući da utvrđeno činjenično stanje ukazuje na to da je nesavesno vršio roditeljsko pravo, zbog čega su ga lišili prava na održavanje ličnih odnosa sa maloletnom decom i prava da odlučuje o pitanjima koja bitno utiču na život dece koju mogućnost propisuje član 82. stav 1. u vezi stava 4. Porodičnog zakona. Po stanovištu prvostepenog suda izostalo je odgovorno ponašanje tuženog- protivtužioca u smislu člana 78. stav 2. PZ koje podrazumeva njegovu dostupnost drugom roditelju, poznatu adresu prebivališta i boravišta i saradljivost po pitanjima koja bitno utiču na život dece, jer je iz nalaza i mišljenja Centra za socijalni rad u Pirotu od 01.10.2020. godine utvrđeno da se nalazi u ..., te da iz tog razloga nisu uspeli da od njega uzmu izjavu. Dok iz njegovog podneska od 23.10.2020.godine proizlazi da će biti odsutan iz Republike Srbije na osnovu radnog angažovanja u SR Nemačkoj od 23.10.2020. do 20.12.2020. godine i da će u Republici Srbiji biti od 20.12.2020. pa do 28.02.2021. godine, bez ostavljanja podataka tužilji- protivtuženoj o adresi gde se nalazi kako bi mogla da ga kontaktira, čime je onemogućio tužilju-protivtuženu da sporazumno odlučuju o napred navedenim pitanjima koja bitno utiču na život dece. Posebno su imali u vidu da je tuženom- protivtužiocu izrečena mera zaštite od nasilja u porodici, da je i pravnosnažnom sudskom presudom osuđen za krivično delo nasilje u porodici u prisustvu dece, i da je veštačenjem utvrđeno da je takvo njegovo ponašanje ostavilo posledice na psihički status oba deteta. Imali su u vidu i da je veštačenjem kod tuženog-protivtužioca konstatovan mešoviti poremećaj ličnosti što umanjuje njegove roditeljske podobnost, kao i činjenicu da nije stekao uvid u potrebe svoje dece, njihove navike, osećanja, želje, nije razvio svoje roditeljske kapacitete i da sa njima uspostavi ma kakav odnos, tako da se nameće zaključak da on u stvari uopšte ne poznaje svoju decu u stadijumu razvoja u kojem se oni nalaze, zbog čega nisu prihvatili njegove navode da nije ostvario kontakt sa decom, krivicom majke dece. S toga su zaključili da je u najboljem interesu maloletne dece da se kontakti sa ocem ne održavaju zbog njihovog mentalnog zdravlja jer bi ih svako održavanje izložilo daljoj viktimizaciji i retraumatizaciji.

S druge strane, nižestepeni sudovi su smatrali da nisu ispunjeni zakonski uslovi za delimično lišenje roditeljskog prava majke (kako je to traženo protivtužbenim zahtevom) jer sud ne može lišiti majku dece prava da bude prisutna u Centru za socijalni rad u Pirotu za vreme viđenja oca sa decom u kontrolisanim uslovima svakog petka u nedelji u trajanju od sat vremena koje se obavlja po presudi Osnovnog suda u Pirotu P 2407/17, pri čemu takav tužbeni zahtev sa takvim osnovom nije dozvoljen s obzirom da ga ne prepoznaju odredbe članova 67. – 74. Porodičnog zakona kojim je regulisana sadržina roditeljskog prava, niti se pak u ovom postupku može menjati navedena pravnosnažna odluka. Što se tiče ostalog dela protivtužbenog zahteva isti je takođe bez osnova, pre svega jer je u toku postupka iz iskaza majke kojem je sud poklonio veru i iskaza više saslušanih svedoka, čije iskaze je sud prihvatio, utvrđeno da majka omogućava za maloletnu decu odgovarajuće uslove za život, razvoj, obrazovanje, deca imaju dobre uslove stanovanja, redovno pohađaju školu, uklopljena su u sredinu, što sud posmatra i ceni kao donošenje racionalnih odluka sa njene strane koje su u najboljem interesu dece. Deca prema majci izražavaju emocionalnu bliskost i privrženost, poverenje, poštovanje, sa njom imaju otvorenu komunikaciju, ona je za njih autoritet, njihova vezanost za majku je potpuno adekvatna njihovom uzrastu i svakako autentična, tako da bi usvajanje protivtužbenog zahteva bez realnog osnova bilo protiv interesa dece, a neosnovano iz svih onih razloga zbog kojih je usvojen tužbeni zahtev.

Po oceni Vrhovnog suda osnovano se revizijom ukazuje da su nižestepeni sudovi na pravilno i potpuno utvrđeno činjenično stanje pogrešno primenili materijalno pravo kada su delimično usvojili tužbeni zahtev za lišenje roditeljskog prava tako što su tuženog-protivtužioca lišili prava na održavanje ličnih odnosa sa maloletnom decom i prava da odlučuje o pitanjima koja bitno utiču na život dece i kada su odbili protivtužbeni zahtev u delu kojim je traženo delimično lišenje roditeljskog prava majke u pogledu `prava da odlučuje o pojedinim pitanjima koja bitno utiču na život dece kao što su pravo da sama odlučuje o načinu lečenja zajedničke maloletne dece u Pirotu i van Pirota i prava da samostalno odlučuje o privremenoj i trajnoj promeni boravišta i prebivališta zajedničke maloletne dece izvan Pirota (u Srbiji i van zemlje).

Odredbom člana 6. stav 1. Porodičnog zakona je propisano da je svako dužan da se rukovodi najboljim interesom deteta u svim aktivnostima koje se tiču deteta. Odredbom člana 7. stav 3. ovog zakona je propisano da je zabranjena zloupotreba roditeljskog prava. Odredbom člana 61. stav 1. ovog zakona je propisano da dete ima pravo da održava lične odnose sa roditeljem sa kojim ne živi. Odredbom stava 2. istog člana je propisano da pravo deteta da održava lične odnose sa roditeljem sa kojim ne živi može biti ograničeno samo sudskom odlukom ako je to u najbolje interesu deteta. Odredbom stava 3. istog člana je propisano da sud može doneti odluku o ograničavanju prava deteta da održava lične odnose sa roditeljem sa kojim ne živi ako postoje razlozi da se taj roditelj potpuno ili delimično liši roditeljskog prava.

Odredbom člana 62. stav 1. Porodičnog zakona je propisano da dete ima pravo na obezbeđenje najboljih mogućih životnih i zdravstvenih uslova za svoj pravilan i potpuni razvoj.Odredbom člana 67. ovog zakona je propisano da je roditeljsko pravo izvedeno iz dužnosti roditelja i postoji samo u meri koja je potrebna za zaštitu ličnosti deteta, prava i interesa deteta. Odredbom član 68. stav 1. je propisano da roditelji imaju pravo i dužnost da se staraju o detetu. Odredbom stava 2. je propisano da staranje o detetu obuhvata: čuvanje, podizanje, vaspitavanje, obrazovanje, zastupanje, izdržavanje te upravljanje i raspolagnje imovinom deteta.Odredbom člana 69. stav 1. je propisano da roditelji imaju pravo i dužnost da čuvaju i podižu dete tako što će se oni lično starati o njihovom životu i zdravlju. Odredbom člana 70. ovog zakona je propisano da roditelji imaju pravo i dužnost da sa detetom razvijaju odnos zasnovan na ljubavi, poverenju i uzajamnom poštovanju, te da dete usmeravaju ka usvajanju i poštovanju vrednosti emocionalnog, etičkog i nacionalnog identiteta svoje porodice i društva.

Odredbom člana 78. stav 3 Porodičnog zakona je propisano roditelj koji ne vrši roditeljsko pravo ima pravo i dužnost da izdržava dete, da sa detetom održava lične odnose i da o pitanjima koje bitno utiču na život deteta odlučuje zajednički i sporazumno sa roditeljem koji vrši roditeljsko pravo. Odredbom stava 4. ovog člana pitanjima koji bitno utiču na život deteta, smatraju se naročito: obrazovanje deteta, preduzimanje većih medicinskih zahvata nad detetom, promena prebivališta deteta i raspolaganje imovinom deteta velike vrednosti.

Odredbom člana 81. stav 1. Porodičnog zakona propisano je da roditelj koji zloupotrebljava prava ili grubo zanemaruje dužnosti iz sadržine roditeljskog prava može biti potpuno lišen roditeljskog prava. Odredbom stava 2. je propisano da roditelj zloupotrebljava prava iz sadržine roditeljskog prava ako: 1. fizički, seksualno ili emocionalno zlostavlja dete; 2. izrabljuje dete siljenjem na preterani rad, ili na rad koji ugrožava moral, zdravlje ili obrazovanje deteta, odnosno na rad koji je zabranjen zakonom; 3. podstiče dete na vršenje krivičnih dela; 4. navikava dete na odavanje rđavim sklonostima; 5. na drugi način zloupotrebljava prava iz sadržine roditeljskog prava. Odredbom stava 3. je propisano da roditelj grubo zanemaruje dužnosti iz sadržine roditeljskog prava: 1. ako je napustio dete; ako se uopšte ne stara o detetu sa kojim živi; 3. ako izbegava da izdržava dete ili da održava lične odnose sa detetom sa kojim ne živi, odnosno ako sprečava održavanje ličnih odnosa deteta i roditelja sa kojim dete ne živi; 4. ako s namerom i neopravdano izbegava da stvori uslove za zajednički život sa detetom koje se nalazi u ustanovi socijalne zaštite za smeštaj korisnika; 5. ako na drugi način grubo zanemaruje dužnosti iz sadržine roditeljskog prava. Odredbom stava 4. istog člana je propisano da sudska odluka o potpunom lišenju roditeljskog prava lišava roditeljskog prava svih prava i dužnosti iz sadržine roditeljskog prava, osim dužnosti da izdražava dete.

Odredbom člana 82. stav 1. Porodičnog zakona je propisano da roditelj koji nesavesno vrši prava i dužnosti iz sadržine roditeljskog prava može biti delimično lišen roditeljskog prava, osim dužnosti da izdržava dete. Odredbom stava 2. istog člana je propisano da sudska odluka o delimičnom lišenju roditeljskog prava može lištiti roditelja jednog ili više prava i dužnosti uz sadržine roditeljskog prava, osim dužnosti da izdržava dete. Odredbom stava 3. istog člana je propisano da sudska odluka o delimičnom lišenju roditeljskog prava može lišiti roditelja jednog ili više prava i dužnosti na čuvanje, podizanje, vaspitavanje, obrazovanje i zastupanje deteta, te na upravljanje i raspolaganje imovinom deteta. Odredbom stava 4. istog člana je propisano da roditelj koji ne vrši roditeljsko pravo može biti lišen prava na održavanje ličnih odnosa sa detetom i prava da odlučuje o pitanjima koja bitnu utiču na život deteta.

Iz navedenih zakonskih odredbi proizlazi da lišenje roditeljskog prava predstavlja pravno sredstvo kojim se nesavesni roditelji lišavaju nekog, ili svih prava i obaveza koje imaju. Roditeljsko pravo je izvedeno iz dužnosti roditelja i postoji samo u meri koja je potrebna za zaštitu ličnosti, prava i interesa deteta, kako je propisano članom 67. Porodičnog zakona. U tom smislu, lišenje roditeljskog prava predstavlja meru zaštite deteta od nesavesnog postupanja roditelja, a u zavisnosti od stepena zanemarivanja dužnosti roditelja, roditelj može biti lišen roditeljskog prava potpuno ili delimično.

Tumačenjem citiranih odredbi Porodičnog zakona može se zaključiti da je izvršena gradacija nedozvoljenog postupanja roditelja prema kome se ceni opravdanost potpunog ili delimičnog lišenja roditeljskog prava. Sledeći izloženu gradaciju i po oceni Vrhovnog suda, imajući u vidu utvrđeno činjenično stanje, u konkretnom slučaju na strani tuženog-protivtužioca kao roditelja koji ne vrši roditeljsko pravo od donošenja pravnosnažnosti presude Osnovnog suda u Pirotu P2 702/14 od 14.06.2015. godine u periodu od marta 2017.godine kada je izašao iz ustanove za izvršavanje kazne zatvora do podnošenja tužbe za potpuno lišenje roditeljskog prava 12.06.2019.godine, pa ni docnije tokom trajanja ovog postupka, nije bilo ni jednog od oblika ponašanja koji bi se mogli podvesti pod zloupotrebu prava ili grubo zanemarivanje dužnosti iz sadržine roditeljskog prava iz člana 81. stav 2. Porodičnog zakona zbog kojih bi mogao biti potpuno lišen roditeljskog prava na kom stanovištu su bili i nižestepeni sudovi.

Međutim, za razliku od stanovišta nižestepnih sudova, u istom ovom periodu po oceni Vrhovnog suda na strani tuženog-protivtužioca nije bilo ni jednog od oblika ponašanja koja bi se mogla podvesti pod nesavesno vršenje prava ili dužnosti iz sadržine roditeljskog prava iz člana 82. stav 1. Porodičnog zakona zbog kojeg bi kao roditelj mogao biti delimično lišen roditeljskog prava, osim dužnosti da izdržava dete. S druge strane, prema utvrđenom činjeničnom stanju, suprotno stanovištu nižestepenih sudova, po oceni Vrhovnog suda na strani tužilje- protivtužene kao roditelja koji od 2015.godine samostalno vrši roditeljsko pravo u istom periodu (protivtužba je podneta neposredno posle tužbe) je ispoljeno ponašanje koje se može kvalifikovato kao nesavesno vršenje roditeljskog prava u smislu člana 82. stav 1. Porodičnog zakona pre svega u domenu prava i dužnosti čuvanja maloletne dece (član 82. stav 3.) što, između ostalog, obuhvata i adekvatnu brigu o njihovom zdravlju (član 62. stav 1., član 68. stavovi 1. i 2. i član 69. stav 1.), tako i na druga bitna pitanja koja se tiču života deteta (član 82. stav 4. ovog zakona).

Iz utvrđenog činjeničnog stanja proizilazi da tuženi-protivtužilac u periodu od marta 2017.godine (kada je izašao iz ustanove za izvršavanje kazne zatvora) do 12.06.2019.godine (kada je podneta tužba za potpuno lišenje roditeljskog prava) sve vreme pokušavao da ostvari kontakt sa decom, u čemu nije uspeo iako žive u istom gradu. Decu je video svega dva puta u prisustvu majke (po sudskoj odluci P2 702/14 od 14.06.2015. godine) i četiri puta u prisustvu radnika Centra (po sudskoj odluci P2 408/17 od 12.02.2018. godine). U ostalim zakazanim terminima u Centru nije video decu jer je tužilja-protivtužena aprila 2019.godine odvela decu kod psihologa i na dalja ispitivanja u Klinički centar u Nišu, odnosno nije ih dovodila u Centar zbog čega je oboma roditeljima rešenjem Centra od 04.07.2019. određena mera korektivnog nadzora nad vršenjem roditeljskog prava (kojom su upućeni na razgovor u ustanovu specijalizovanu za posredovanje u porodičnim odnosima a u cilju uspostavanja konatakata maloletne dece i oca). Tokom ovog perioda, tuženi- protivtužilac kao otac nije bio u mogućnosti da na bilo koji način utiče na decu ni pozitivno, ni negativno, niti je bio u mogućnosti da sa njima uspostavi ma kakav odnos, pa sledom toga ni da stekne uvid u potrebe svoje dece, njihove navike, osećanja, želje, snove.S druge strane, tužilja-protivtužena kao majka i roditelj koji samostalno vrši roditeljsko pravo je imala mogućnost da utiče na decu, između ostalog, da svakodnevno prati njihov razvoj i psihičko stanje, da blagovremeno i adekvatno reaguje u slučaju pogoršanja njihovog stanja, da ih pripremi za viđanje sa sa ocem u Centru za socijalni rad po pravnosnažnoj sudskoj odluci, što je ovde izostalo.

Mišljenje Komisije sudskih veštaka je bilo da je roditeljska podobnost oca za vršenje roditeljskog prava umanjena, ali ne u meri da ga čini potpuno nesposobnim za isto, tako da ova činjenica sama po sebi, suprotno razlozima nižestepenih sudova, ne može biti razlog za lišenje roditeljskog prava posebno ako nema dokaza da je usled toga nesavesno vršio roditeljsko pravo. Kada je reč o maloletnoj deci stranaka opisan je njihov donekle narušen psihički status (uz brojne psihosomatske tegobe) kao posledice događaja koji su se odigrali u njihovom ranom detinjstvu (nasilje oca prema majci iz maja 2015.godine), na koje kod starijeg deteta (tada uzrasta 4 godine) postoje fragmentarna sećanja, dok kod mlađeg deteta (tada uzrasta 14 meseci) takvog sećanje nema, postojanje uznemirenosti na mogućnost viđenja sa ocem u Centru za socijalni rad, kao i njihova privrženost majci, uz odsustvo emocionalnog odnosa prema ocu. Po mišljenju komisije veštaka takav psihički status dece i činjenica da se osećaju uznemireno kada treba da se vide sa ocem u Centru za socijalni rad je delom posledica fragmentarnog sećanja (samo kod starijeg deteta) na nasilje oca prema majci iz maja 2015.godine, delom posledica nepripremljenosti maloletne dece na viđanje sa ocem od strane Centra za socijalni rad.

Po oceni Vrhovnog suda, ne zanemarujući događaje iz najranijeg detinjstva dece stranaka (ispoljeno nasilje oca prema majci u njihovom prisustvu 25.05.2015.godine) i njihov uticaj na psihički status dece, imajući u vidu znatan protek vremena od tada na strani majke je propust da decu odvede ranije kod psihologa ako je za tim postojala potreba, a ne tek marta/aprila 2019.godine (kada je trebalo da se pristupi relaizaciji pravnosnažne odluke Osnovnog suda u Pirotu P2 408/17 od 12.02.2018. godine kojom je uređen način održavanja ličnih odnosa dece i oca). Naime, ova sudska odluka zasnovana je na nalazu i mišljenju Centra za socijalni rad od 25.12.2017.godine prema kojem su deca (na osnovu izjave majke) bila dobro (u svakom slučaju u daleko boljem psihičkom stanju u odnosu na ono koje je konstatovano kod njih aprila 2019.godine), posebno mlađe dete koje tada nije odbijalo kontakt sa ocem. Prilikom veštačenja od strane Komisije sudskih veštaka iz marta 2021.godine kod oboje dece su konstatovani oblici psihosomatskog ponašanja koji očigledno predstavljju nazadovanje odnosno pogoršanje u odnosu na njihovo psihičko stanje iz 2017.godine, što se ne može pripisati neadekvatnom ponašanju oca prema njima poslednjih godina.

Na roditelju koji samostalno brine o maloletnoj deci je obaveza da se u slučaju potrebe za psihološkom pomoći kod dece blagovremeno obrati psihologu, dečijem psihijatru ili specijalizovanoj ustanovi za brigu o deci, radi, između ostalog, pravilnog razumevanja uloge oba roditelja u njihovom odrastanju i različitih životnih situacija (pa i događaja u životu oca, na koje se ukazuje u nalazu komisije veštaka, kao što je primera radi nasilje koje se dogodilo, odsustnost oca u njihovim životima zbog razdvojenosti roditelja, izrečene mere zaštite od nasilja i zbog izdržavanja kazne zatvora, lečenje zbog saobraćajne nesreće, privremeni rad u drugom gradu ili inostranstvu i dr.). U konkretnom slučaju majka to čini tek 2019.godine, iako su u međuvremenu nastupile krupne promene u životu dece (nov način održavanja ličnih odnosa sa ocem po odluci Osnovnog suda u Pirotu P2 408/17 od 12.02.2018. godine, polazak dece u predškolsko, odnosno školu, zasnivanje nove zajednice života majke sa drugim partnerom, insistiranje njihovog oca da ih viđa i dr.). Dužnost roditelja koji samostalno vrši roditeljsko pravo je da preduzme sve mere za njihov pravilan psiho fizički razvoj u okviru čega je i reuspostavljanje odnosa sa drugim roditeljem i sa bliskim srodnicima po ocu (deda i baba po ocu), što je ovde očigledno izostalo. Osim toga, pravo i dužnost roditelja da vaspitavaju decu iz člana 70. Porodičnog zakona podrazumeva odgovornost i obavezu roditelja da dete usmeravaju ka usvajanju i na poštovanju, između ostalog, i etičkog identiteta porodice i društva u kojoj odrastaju, što u širem smislu podrazumeva i usvajašanje i poštovanje određenih društvenih vrednosti i normi sredine. U konkretnom slučaju, kod oboje dece je prisutan odbojan odnos prema organu starateljstva koji je angažovan na izvršavanju sudske odluke o uređenju ličnih odnosa, o čemu se Centar za socijalni rad takođe izjasnio, što ukazuje na neprihvatanje autoriteta ovog državnog organa kod dece, a što je na tom nivou starosti dece (12 i 10 godina) neprihvatljivo i dovodi u pitanje njihovo pravilno vaspitanje od strane roditelja kojem su povereni. Kod iznetog, nazadovanje psihičkog statusa oba deteta, a posebno mlađeg deteta u periodu od 2017.godine do 2019.godine i odbijanje viđanja sa ocem se ne može pripisati u isključivu krivicu ocu, niti njegovoj u određenoj meri smanjenoj roditeljskoj podobnosti, a posebno ne događajima koji datiraju iz maja 2015.godine, iako je nasilje koje je tada izvršeno prema majci dece, pa ponovljeno prema njoj (u vidu verbalnog nasilja 2017) ostavilo traga kod starijeg deteta.

Pored toga, suprotno razlozima nižestepenih sudova, po oceni Vrhovnog suda povremena odsustva oca iz mesta prebivališta dece (...) ili iz zemlje u kojoj deca žive (Srbija) radi privremenog rada u cilju obezbeđenja egzistencije, uz neostavljanje adrese boravišta majci dece, ne daju razloge ni za potpuno, ni za delimično lišenje roditeljskog prava tuženog-protivtužioca imajući u vidu poremećene odnose stranaka. Osim toga, uz podnesak od 23.10.2020.godine tuženi je dostavio naziv i adresu svog poslodavca u Nemačkoj tako da je ostavio tužilji-protivtuženoj mogućnost da ga kontaktira u pogledu bitnih pitanja koja utiču na život dece. U vreme kada upotreba elektronske pošte i mobilnih telefona omogućava brzu i svakodnevnu komunikaciju roditelja, nema smetnji da majka i na taj način kontaktira oca dece kada je reč o potrebi odlučivanja o načinu lečenja dece što se naravno ne odnosi na nepredviđene, hitne i životno ugrožavajuće situacije u kojima je potrebno odmah doneti odluku o lečenju dece odnosno njihovom medicinskom zbrinjavanju. Suprotno razlozima nižestepenih sudova, tuženi-protivtužilac je sve vreme sarađivao sa organom starateljstva (duži niz godina), dolazio u zakazanim terminima radi viđanja maloletne dece, pa neuzimanje njegove izjave pred davanje poslednjeg nalaza i mišljenja od 21.09.2022.godine ne predstavlja takvo ponašanje koje bi se moglo kvalifikovati kao nesavesno vršenje prava i dužnosti iz sadržine roditeljskog prava.

Stoga u ovakvoj situaciji, imajući u vidu uzrast maloletne dece stranaka (u vreme prvostepenog presuđenja u uzrastu od 12 i 10 godina) i njihov pol, po oceni Vrhovnog suda nisu ispunjeni uslovi ni za potpuno, ni za delimično lišenje roditeljskog prava tuženog ni u jednom segmentu roditeljskog prava, pa ni u pogledu održavanja ličnih odnosa sa maloletnom decom jer je u svim svojim aktivnostima iskazivao interesovanje za decu, a nije ograničavao majku dece u pogledu bilo kojeg od bitnih pitanja za njihovo odrastanje. Zbog toga je tužbeni zahtev neosnovan. U najboljem interesu maloletne dece stranaka shodno članu 266. stav 1. Porodičnog zakona je da održavaju kontakte sa ocem, pa i u kontrolisanim uslovima (kako je to određeno pravnosnažnom sudskom odlukom) do eventualne reuspostave njihove međusobne komunikacije i održavanja ličnih odnosa i izvan kontrolisanih uslova (što može biti predmet drugog sudskog postupka). Aktuelni psihički status dece eventuelno može biti razlog za izmenu odluke o načinu uređenja ličnih odnosa dece i oca u smislu još restriktivnijeg načina uređenja.

S druge strane, suprotno stanovištu nižestepenih sudova, po oceni Vrhovnog suda, protivtužbeni zahtev je delimično osnovan. Ispunjeni su uslovi za delimično lišenje roditeljskog prava tužilje-protivtužene iz člana 82. stav 1 u vezi stavova 3. i 4. Porodičnog zakona i to u pogledu prava prava da samostalno odlučuje o načinu lečenja zajedničke maloletne dece u Pirotu i izvan Pirota, što podrazumeva njenu obavezu da tuženog-protivtužioca ubuduće pre njihovog vođenja na lečenje u Pirotu i van Pirota o tome obavesti i traži njegovo prethodno odobrenje, i prava da samostalno odlučuje o privremenoj i trajnoj promeni boravišta i prebivališta zajedničke maloletne dece u Pirotu i izvan Pirota (u Srbiji i van zemlje) i da ubuduće o ovom pitanju od tuženog-protivtužioca traži pismenu saglasnost. Naime, tužena-protivtužilja ne samo da nije obaveštavala oca o pogoršanju zdravstvenog stanja dece, uz propuštanje da blagovremeno preduzme mere za njihovo lečenje, nego nije obaveštavala oca dece ni o drugim bitnim pitanjima koja se tiču njihovog života (obrazovanje i drugo,) što ukazuje na potpuno isključivanje figure oca iz života maloletne dece, a što opravdano kod tuženog-protivtužioca stvara bojazan, da bi tužilja-protivtužena, imajući u vidu činjenicu da je državljanin ..., mogla preduzeti mere vezane za promenu prebivališta dece bez njegovog znanja. U takvoj situaciji u interesu dece je da otac bude upoznat sa merama koje se preduzimaju u vezi sa njihovim lečenjem (što se pre svega odnosi na veće medicinske zahavate ili lečenja od strane specijalista i u bolničkim uslovima) i da bude upoznat sa promenom prebivališta odnosno boravišta dece u Srbiji i van Srbije, odnosno takvim namerama drugog roditelja, odnosno neophodna je saradnja roditelja u pogledu ovih bitnih pitanja u životu maloletne dece, a naročito kada je reč o lečenju dece i njihovom prebivalištu.

U preostalom delu revizija je neosnovana jer su nižestepeni sudovi na pravilno i potpuno utvrđeno činjenično stanje pravilno primenili materijalno pravo kada u odbili protivtužbeni zahtev u ostalom delu (koji se odnosi na lišenje prava majke da bude prisutna u Centru za socijalni rad u Pirotu za vreme viđanja maloletne dece sa ocem u kontrolisanim uslovima i prava majke da samostalno odlučuju o obrazovanju i školovanju maloletne dece i da o svakoj radnji koja se na to odnosi upozna oca i traži njegovo odobrenje), dajući za svoju odluku u ovom delu valjane razloge, koje kao takve prihvata i revizijski sud.

Iz navedenih razloga, Vrhovni sud je odlučio kao u stavu prvom izreke na osnovu člana 416. stav 1. ZPP, a u stavu drugom izreke na osnovu člana 414. stav 1. ZPP.

Imajući u vidu delimični uspeh stranaka u postupku na osnovu članova 153. stav 2. i 165. ZPP i člana 207. Porodičnog zakona odlučeno je da svaka stranka snosi svoje troškove, zbog čega je odlučeno kao u stavu trećem izreke.

Predsednik veća – sudija

Zvezdana Lutovac, s.r.

Za tačnost otpravka

Upravitelj pisarnice

Marina Antonić