Vrhovni sud, u veću sastavljenom od sudija: Vesne Subić, predsednika veća, Mirjane Andrijašević i dr Ilije Zindovića, članova veća, u parnici tužilaca AA i BB, oboje iz ..., koje zastupa punomoćnik Aleksandar Prodanović, advokat iz ..., protiv tuženog Grada Beograda, koga zastupa Gradsko pravobranilaštvo sa sedištem u Beogradu i tužene Republike Srbije, koju zastupa Državni pravobranilac sa sedištem u Beogradu, radi isplate naknade na ime izvršene faktičke eksproprijacije, odlučujući o reviziji tuženog Grada Beograda izjavljenoj protiv presude Apelacionog suda u Beogradu Gž 1998/21 od 23.02.2023. godine, u sednici održanoj 06.09.2024. godine, doneo je

R E Š E NJ E

UKIDAJU SE presuda Apelacionog suda u Beogradu Gž 1998/21 od 23.02.2023. godine u delu stava prvog izreke kojom je potvrđena presuda Višeg suda u Beogradu P 9266/18 od 13.01.2021. godine u stavu prvom izreke, u odnosu na kat. parc. .. KO ... i u stavu četvrtom izreke i presuda Višeg suda u Beogradu P 9266/18 od 13.01.2021. godine u delu stava prvog izreke u odnosu na kat.parc. .. KO ... i u stavu četvrtom izreke i predmet vraća prvostepenom sudu na ponovno suđenje.

O b r a z l o ž e nj e

Presudom Višeg suda u Beogradu P 9266/18 od 13.01.2021. godine, stavom prvim izreke, delimično je usvojen tužbeni zahtev, pa je obavezan tuženi Grad Beograd da tužiocima AA i BB, obojici iz ..., solidarno po osnovu naknade za faktičku eksproprijaciju zemljišta na katastarskoj parceli .. površine 372 m2 upisane u list nepokretnosti .. KO ... isplati iznos od 25.592.818,80 dinara, a za zemljište na katastarskoj parceli broj .. površine 1215m2 upisane u list nepokretnosti .. KO ... isplati iznos od 85.589.448,40 dinara sa zakonskom zateznom kamatom počev od 28.10.2020. godine. Stavom drugim izreke odbijen je tužbeni zahtev u odnosu na tuženu Republiku Srbiju. Stavom trećim izreke utvrđeno je da je tužba povučena u delu koji se odnosi na zahtev za naknadu po osnovu faktičke eksproprijacije za zemljište na katastarskoj parceli .. upisane u list nepokretnosti .. KO ... . Stavom četvrtim izreke obavezan je prvotuženi Grad Beograd da tužiocima solidarno, na ime troškova parničnog postupka, isplati iznos od 681.000,00 dinara. Stavom petim izreke obavezani su tužioci da solidarno drugotuženoj Republici Srbiji naknade troškove parničnog postupka u iznosu od 30.000,00 dinara.

Presudom Apelacionog suda u Beogradu Gž 1998/21 od 23.02.2023. godine odbijena je žalba tuženog Grada Beograda, kao neosnovana i potvrđena presuda Višeg suda u Beogradu P 9266/18 od 13.01.2021. godine u stavu prvom i stavu četvrtom izreke.

Protiv prvosnažne presude donete u drugom stepenu tuženi Grad Beograd je blagovremeno izjavio reviziju, zbog bitne povrede odredaba parničnog postupka i zbog pogrešne primene materijalnog prava, s tim što je presudu pobijao samo u odnosu na naknadu za faktičku eksproprijaciju zemljišta na kat. parceli .. KO ... .

Vrhovni sud je ispitao pobijanu presudu, u smislu člana 408. Zakona o parničnom postupku („Službeni glasnik RS“ br. 72/11...10/23), pa je ocenio da je revizija tuženog Grada Beograda osnovana.

U prvostepenom postupku nije učinjena bitna povreda odredaba parničnog postupka iz člana 374. stav 2. tačka 2. Zakona o parničnom postupu na koju revizijski sud pazi po službenoj dužnosti, a bitna povreda odredaba parničnog postupka iz člana 374. stav 2. tačka 12. Zakona o parničnom postupku nije propisana kao revizijski razlog, u smislu člana 407. stav 1. tačka 2. i tačka 3. Zakona o parničnom postupku.

Iz utvrđenog činjeničnog stanja proizlazi da su tužioci dopunskom rešenjem Prvog osnovnog suda u Beogradu O. br. 2949/17 od 22.05.2017. godine oglašeni za naslednike iza sada pok. VV, bivše iz ... sa idealnim delovima od po ½, na zaostavštini koju, između ostalog čine i pravo korišćenja kat. parcele .. i .. upisane u LN .. KO ... .

Prema nalazu i mišljenju veštaka građevinske struke kat. parcela .. u površini od 1215m2 je u sastavu GP S13 i ista se koristi kao javna saobraćajna površina, dok je katastarska parcela .. KO ... površine 372 m2 u sastavu GP S8, ali ista na terenu nije izvedena i ne koristi se kao javna saobraćajna površina. Međutim, ova parcela je na osnovu regulacionog plana „Dedinje“ („Službeni list Grada Beograda“ broj 1/2000) predviđena da bude u sastavu buduće saobraćajne površine, i to u površini od 372 m2. Tržišna vrednost 1m2 građevinskog zemljišta na navedenim parcelama iznosi 68.797,90 dinara.

Imajući u vidu ovako utvrđeno činjenično stanje prvostepeni sud je zaključio da su navedene parcele u pomenutoj površini izuzete iz poseda tužilaca, na koji način je izvršena faktička eksproprijacija parcela, da tužiocima Grad Beograd nije isplatio naknadu za oduzeto zemljište, zbog čega je obavezao Grad Beograd da tužiocima isplati naknadu u visini utvrđenoj od strane veštaka građevinske struke.

Drugostepeni sud je prihvatio ovakvu odluku u svemu kao pravilnu i na zakonu zasnovanu, jer su tužioci onemogućeni da ostvaruju svojinska prava na nepokretnostima, a tuženi je na navedenim nepokretnostima u Katastru nepokretnosti upisan kao krajnji korisnik, za koga je utvrđeno i da je držalac predmetnih parcela.

Međutim, za sada se ovakvo stanovište nižestepenih sudova ne može prihvatiti, i to u odnosu na kp.br. .. KO ..., jer je zbog pogrešne primene materijalnog prava činjenično stanje nepotpuno utvrđeno, na šta se u reviziji prvotuženog osnovano ukazuje.

Nižestepeni sudovi su zaključili da tužioci ne mogu da raspolažu svojom imovinom zbog ograničenja koja postoje, jer je parcela .. KO ... predviđena regulacionim planom da bude saobraćajnica u opštoj upotrebi, iz čega proizlazi da je tužiocima onemogućeno da ostvaruju svojinska prava na navedenoj nepokretnosti, tuženi je na istoj u katastru nepokretnosti upisan kao krajnji korisnik i utvrđeno je da je i držalac predmetnih parcela.

Po oceni Vrhovnog suda, osnovano se revizijom tuženog ukazuje na pogrešnu primenu materijalnog prava, što ima za posledicu i nepotpuno utvrđeno činjenično stanje.

Pre svega, nižestepeni sudovi su načinom na koji su presudili u ovom sporu u odnosu na kp. .. KO ... izvršili eksproprijaciju nepokretnosti u svojini tužioca, preuzimajući na sebe naldežnost Vlade Republike Srbije da utvrdi javni interes za eksproprijaciju i organe uprave da odluče o eksproprijaciji.

Odredbom člana 58. Ustava Republike Srbije zajemčeno je mirno uživanje svojine i drugih imovinskih prava stečenih na osnovu zakona (stav 1.) i propisano da pravo svojine može biti oduzeto ili ograničeno samo u javnom interesu utvrđenom na osnovu zakona, uz naknadu koja ne može biti niža od tržišne (stav 2.). Prema stavu 3. te odredbe zakonom se može ograničiti način korišćenja imovine.

Odredba člana 1. Protokola 1. uz Konvenciju o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda sadrži tri norme. Prve dve izražene su u prvom stavu navedenog člana i propisuju da svako fizičko i pravno lice ima pravo na neometano uživanje svoje imovine i da niko ne može biti lišen svoje imovine, osim u javnom interesu i pod uslovima predviđenim zakonom i opštim načelima međunarodnog prava. Treća norma nalazi se u drugom stavu označenog člana i predviđa da je državi dopušteno da primenjuje zakone koje smatra potrebnim kako bi regulisala korišćenje imovine. Tako regulisanje korišćenja ili upotrebe imovine mora biti u skladu sa opštim interesom (ili da bi se obezbedila naplata poreza ili drugih dažbina).

U konkretnom slučaju nižestepeni sudovi nisu na pouzdan način utvrdili da li su tužioci faktički lišeni svoje imovine i ovlašćenja koje čine sadržinu prava svojine, jer donetim planskim aktom nisu sprečeni da je drže, koriste se i njome raspolažu u granicama određenim zakonom, a u smislu člana 3. stav 1. Zakona o osnovama svojinsko pravih odnosa. Postojanje planskog akta kojim je predviđeno da će na zemljištu tužilaca biti javna saobraćajna površina je tek uslov da se utvrdi javni interes za eksproprijaciju, a usvajanje planskog akta ne znači da će nužno i doći do njegove realizacije. Pravo države i jedinice lokalne samouprave da planskim aktima vrše urbanističko planiranje, naročito u većim gradovima, nije upitno sa stanovišta zakona (legalnosti) i vrši se u opštem interesu. Međutim, nesprovođenje planskih akata u dužem vremenskom periodu, uz izostanak njihove ponovne ocene u razumnim intervalima nakon donošenja, može povrediti pravo vlasnika imovine obuhvaćene planskim aktom na njegovo mirno uživanje i bez oduzimanja.

Povredu prava na mirno uživanje imovine u sličnoj situaciji (izdata dozvola za eksproprijaciju u periodu od 1971. do 1979. godine i zabrana gradnje na zemljištu od 1968. do 1980. godine) utvrđena je u presudi Evropskog suda za ljudska prava od 23.09.1982. godine, donetoj u slučaju Sporrong i Lonnroth protiv Švedske. U označenoj presudi izražen je stav da dozvola za eksproprijaciju nije uticala na pravo vlasnika da koriste svoju imovinu i njome raspolažu, ali da je u praksi znatno smanjila mogućnost vršenja tog prava i uticala na samu suštinu prava svojine, jer je omogućavala gradskim vlastima da sprovedu zakonitu eksproprijaciju kad god to smatraju svrsishodnim, usled čega je pravo podnosilaca predstavke postalo nesigurno, a isti značaj su imale i mere zabrane gradnje. S tim u vezi sud je zaključio da su mere zabrane gradnje predstavljale kontrolu upotrebe imovine i da su podnosioci predstavke snosili nesrazmerno veliki teret koji bi bio opravdan samo u slučaju da im je pružena mogućnost da traže skraćenje roka važenja dozvola ili zahtevaju naknadu štete. Slično kao u označenom predmetu, Evropski sud za ljudska prava je odlučio i u slučajevima Matos e Silva. LDA i drugi protiv Portugalije (presuda od 16.09.1996. godine) i Ellia SRL protiv Italije (presuda od 02.08.2001. godine), kada je utvrdio da nije došlo do faktičke eksproprijacije i lišavanja podnosilaca njihove imovine, ali da je donošenjem akata javne vlasti kojim je utvrđen javni interes za izgradnju rezervata i usvajanjem urbanističkog plana kojim je bilo predviđena gradnja parka, uz zabranu gradnje na tom zemljištu došlo do mešanja/ograničenja prava podnosilaca na mirno uživanje imovine koje je proisteklo iz smanjene mogućnosti raspolaganja imovinom tokom dugog vremenskog perioda (13 i 26 godina), a što je za posledicu imalo nesigurnost podnosilaca u pogledu toga šta će biti sa njihovom imovinom i oni trpeli prekomerni teret usled izostanka bilo kakve naknade i nepostojanja delotvornog pravnog sredstva.

U smislu izloženog, po oceni revizijskog suda, tužiocima se za sada ne može dosuditi naknada u visini tržišne vrednosti kp.br. .. KO ... . Takva naknada dosuđuje se samo vlasniku koji je lišen svoje imovine, što u konkretnom slučaju nije na pouzdan način utvrđeno, jer planski akti nisu sprovedeni i zemljište tužilaca faktički nije privedeno planskoj nameni bez sprovođenja odgovarajućeg upravnog postupka. Planski akt koji nije faktički sproveden ne može biti ni osnov sticanja prava javne svojine tuženog.

Međutim, sa stanovišta odredbe člana 58. Ustava Republike Srbije i člana 1. stav 1. Protokola 1 uz Evropsku konvenciju, kao i u smislu stavova izraženim u navedenim presudama Evropskog suda za ljudska prava, donošenjem planskih akata i njihovim nesprovođenjem u nerazumno dugom vremenskom periodu može biti povređeno pravo vlasnika na mirno uživanje imovine i u slučaju kada aktivnosti države ne idu toliko daleko da vlasnika liše svojine na određenom dobru koje čini njegovu imovinu. Da li je vlasniku u takvom slučaju povređeno pravo na mirno uživanje imovine i da li mu za to pripada pravo na naknadu i u kojoj visini procenjuje se u zavisnosti od okolnosti svakog konkretnog slučaja, a naročito od toga na koji je način imovinu koristio do donošenja planskog akta i u kojoj meri i na koji način mu je takav način korišćenja sada uskraćen ili ograničen. Ove činjenice, kao i visinu naknade zbog eventualnog ograničenja prava na mirno uživanje imovine, dokazuje tužilac, u skladu sa pravilom iz člana 231. stav 1. ZPP.

U ovom slučaju nije pouzdano utvrđeno da li su tužioci lišeni državine dela kp.br. .. KO ... koji je planskim aktom predviđen za javnu saobraćajnicu ili to zemljište mogu i dalje da koriste. Od te činjenice zavisi i pravo na naknadu i način određivanja visine te naknade.

Iz navedenih razloga, obe nižestepene presude su morale biti ukinute i predmet vraćen prvostepenom sudu na ponovno suđenje.

U ponovnom postupku prvostepeni sud će, radi pravilne primene materijalnog prava, upotpuniti činjenično stanje tako što će utvrditi na koji način je navedena nepokretnost korišćena do i nakon donošenja planskog akta, koji ne onemogućava tužioce da nepokretnost drže i da se njome koriste, a tužioci nisu dokazali da su onemogućeni ili da je smanjena mogućnost raspolaganja imovinom isključivo iz razloga što je ista u obuhvatu donetog planskog akta, zbog čega trpe štetu u određenoj visini.

Odluka o troškovima postupka zavisi od konačnog ishoda spora, zbog čega je i ta odluka ukinuta.

Iz navedenih razloga odlučeno je kao u izreci, na osnovu člana 416. stav 2. Zakona o parničnom postupku.

Predsednik veća-sudija

Vesna Subić,s.r.

Za tačnost otpravka

Zamenik upravitelja pisarnice

Milanka Ranković