Protiv rešenja drugostepenog suda predlagač je izjavila posebnu reviziju, zbog pogrešne primene materijalnog prava, sa predlogom da se o reviziji odluči kao izuzetno dozvoljenoj radi razmatranja pravnih pitanja u interesu ravnopravnosti građana, ujednačavanja sudske prakse, kao i radi novog tumačenja prava.

Članom 404. stav 1. Zakona o parničnom postupku, propisano je da je revizija izuzetno dozvoljena zbog pogrešne primene materijalnog prava i protiv drugostepene presude koja ne bi mogla da se pobija revizijom, ako je po oceni Vrhovnog kasacionog suda potrebno da se razmotre pravna pitanja od opšteg interesa ili pravna pitanja u interesu ravnopravnosti građana, radi ujednačavanja sudske prakse, kao i ako je potrebno novo tumačenje prava (posebna revizija).

Vrhovni kasacioni sud nalazi da su ispunjeni uslovi za odlučivanje o reviziji u smislu člana 404. stav 1. Zakona o parničnom postupku zbog potrebe za novim tumačenjem prava, odnosno Zakona o rehabilitaciji u pogledu pravnog osnova za rehabilitaciju.

Iz navedenih razloga, Vrhovni kasacioni sud je odlučio kao u stavu prvom izreke.

Ispitujući pobijano rešenje na osnovu člana 420. stav 1. i 6. u vezi sa članom 408. Zakona o parničnom postupku („Sl. glasnik RS“, br.72/11 i 55/14), na čiju primenu upućuje član 30. stav 2. Zakona o vanparničnom postupku, Vrhovni kasacioni sud nalazi da je revizija predlagača osnovana.

U postupku nije učinjena bitna povreda odredaba parničnog postupka iz člana 374. stav 2. tačka 2. Zakona o parničnom postupku, na koju revizijski sud pazi po službenoj dužnosti

Prema utvrđenom činjeničnom stanju, lice čija se rehabilitacija traži pok. BB, je presudom Vojnog suda vojne oblasti Niš, Veća vojnog područja Požarevac br. Sud 72/45 od 17.05.1945. godine, po optužnici od 26.04.1945. godine, na osnovu člana 14. Uredbe o vojnim sudovima, osuđen kao narodni neprijatelj, na kaznu teškog prisilnog rada u trajanju od dve godine, gubitak časti, prava za pet godina i konfiskaciju imovine od 50%. Postupak koji je vođen trajao je ukupno 21 dan, a pok. BB je izašao iz zatvora 19.05.1945. godine, dva dana posle donošenja odluke. Na osnovu navedene presude, Sreski narodni sud u Petrovcu doneo je presudu 72/45 od 15.05.1946. godine kojom je pok. BB konfiskovana imovina i to mlin-vodenica sa šest vitlova, kao i zemljište (više katastarskih parcela u katastarskim opštinama ..., ... i ...).

Odlučujući o zahtevu za rehabilitaciju pok. BB, prvostepeni sud je usvojio zahtev sa obrazloženjem da su ispunjeni uslovi iz člana 1. stav 2. tačka 3. u vezi sa stavom 2. člana 1. Zakona o rehabilitaciji, dok je odlučujući o žalbi protivnika predlagača drugostepeni sud našao da nisu ispunjeni uslovi za rehabilitaciju pok. BB, te je preinačio prvostepenu odluku i odbio zahtev.

Po oceni Vrhovnog kasacionog suda, osnovano se u reviziji ukazuje da je drugostepeni sud pogrešno primenio materijalno pravo kada je odbio zahtev za rehabilitaciju pok. BB.

Odredbom člana 1. stav 1. Zakona o rehabilitaciji („Sl. glasnik RS“, broj 92/2011), propisano je da se ovim zakonom uređuje rehabilitacija i pravne posledice rehabilitacije lica koja su iz političkih, verskih, nacionalnih ili ideoloških razloga, lišena života, slobode ili drugih prava do dana stupanja na snagu ovog zakona: 1) na teritoriji Republike Srbije bez sudske ili administrativne odluke; 2) izvan teritorije Republike Srbije, bez sudske ili administrativne odluke vojnih ili drugih jugoslovenskih organa, ako su imala ili imaju prebivalište na teritoriji Republike Srbije ili državljanstvo Republike Srbije; 3) sudskom ili administrativnom odlukom organa Republike Srbije; 4) sudskom ili administrativnom odlukom vojnih i drugih jugoslovenskih organa, ako su imala ili imaju prebivalište na teritoriji Republike Srbije ili državljanstvo Republike Srbije.

Stavom 2. člana 1. Zakona o rehabilitaciji propisano je da pravo na rehabilitaciju ima lice iz stava 1. tačka 3) i 4) ovog člana, ako je sudska ili administrativna odluka doneta protivno načelima pravne države i opšteprihvaćenim standardima ljudskih prava i sloboda.

U konkretnom slučaju, da je pok. BB čija se rehabilitacija traži, bio osuđen presudom Vojnog suda br. Sud 72/45 od 17.05.1945. godine na osnovu člana 14. Uredbe o vojnim sudovima, kao narodni neprijatelj, na kaznu teškog prisilnog rada u trajanju od dve godine, gubitak časti, prava za pet godina i konfiskaciju imovine od 50%, utvrđeno je, ne na osnovu te presude, već na osnovu podataka u upisniku Vojnog suda vojne oblasti Niš, Veća vojnog područja Požarevac za 1944/45 godinu i upisniku Vojnog suda – Požarevac za 1945. godinu, što je jedino dostavljeno sudu od Vojnog arhiva uz dopis od 25.06.2014. godine u kome je napomena da predmet sa suđenja nije pronađen u Vojnom arhivu.

Predlagač AA, rođ. ... godine, unuka pok. BB, tvrdila je da njemu ta presuda nikad nije dostavljenja i da je izvršena samo u delu konfiskacije imovine (o čemu postoje brojni pisani dokazi u ovom vanparničnom predmetu) što je bio cilj procesa, jer posle puštanja iz zatvora – 19.05.1945. godine, pok. BB nikad nije bio na izdržavanju kazne teškog prisilnog rada, već je sve vreme bio kod kuće. Osim toga, u prilog tvrdnji da je proces protiv pok. BB vođen samo zbog konfiskacije imovine, predlagač AA je dostavila sudu izvod iz knjige „ ...“ čiji je autor DD, izdate 2000. godine, prema kojoj je pok. BB bio kraljev gardista, učesnik Balkanskog i Prvog svetskog rata, nosilac Albanske Spomenice i predsednik te podružnice po zapisniku od 14.07.1938. godine, zatim da je bio na Krfu do … godine, a kao imućan čovek poklonio je zvono velikopopovačkoj crkvi i pomagao narodu za vreme rata.

Imajući ovo u vidu, a rukovodeći se istražnim načelom iz člana 13. Zakona o rehabilitaciji, prvostepeni sud je zatražio podatke o presudi Vojnog suda i izdržavanju kazne po toj presudi od više državnih organa (Arhiv Srbije, BIA, Arhiv Beograda, Istorijski arhiv Požarevac, Arhiv Jugoslavije, Osnovni sud u Požarevcu, Osnovni sud u Petrovcu na Mlavi, Uprava za izvršenje krivičnih sankcija, Vojni arhiv), međutim, jedini podaci koji su dobijeni su podaci o presudi 72/45 od 17.05.1945. godine iz upisnika Vojnog suda iz Vojnog arhiva (dostavljeni u fotokopiji).

Kada je drugostepeni sud preinačio prvostepeno rešenje i odbio zahtev za rehabilitaciju pok. BB naveo je da je članom 14. Uredbe o vojnim sudovima NOVK bilo propisano da se narodnim neprijateljima imaju smatrati: svi aktivni učesnici, četnici i pripadnici oružanih formacija u službi neprijatelja i njihovi organizatori i pomagači; svi oni koji su u službi neprijatelja ma u kom vidu – kao špijuni, dostavljači, kuriri, agitatori i slično; koji su nateravali narod da okupatorima preda oružje; svi oni koji su izdali narodnu borbu i bili u dosluhu sa okupatorom; svi oni koji se odmetnu od narodne vlasti i rade protiv nje; svi oni koji razaraju narodnu vojsku ili su na drugi način pomagali i pomažu okupatora; svi oni koji izvrše teške slučajeve ubistva i pljačke i slično. Osim toga, drugostepeni sud je naveo da obeležje bića krivičnog dela iz člana 14. navedene Uredbe podrazumeva saradnju sa okupatorom u opisanim vidovima, koja je sankcionisana i u savremenim pravnim sistemima i važećem krivičnom zakonodavstvu, a naveo je i da prvostepeni sud nije imao ovlašćenje da Uredbu o vojnim sudovima vrednuje sa stanovišta njene ustavnosti i zakonitosti, posebno ne onda kada taj propis svojim sadržajem ne protivreči opšteprihvaćenim standardima.

Vrhovni kasacioni sud je našao da se ne mogu prihvatiti zaključci drugostepenog suda. Naime, u situaciji kada se ne može izvršiti uvid u sadržinu presude Vojnog suda 72/45 od 17.05.1945. godine, proizvoljan je zaključak drugostepenog suda da je pok. BB bio saradnik okupatora, jer to podrazumeva obeležje bića krivičnog dela iz člana 14. Uredbe o vojnim sudovima za koje je osuđen, pri čemu se drugostepeni sud nije izjasnio da li je osuđen za sve ili neke i koje „opisane vidove“ krivičnog dela iz člana 14. Uredbe. Takođe, proizvoljan je zaključak drugostepenog suda da je prvostepeni sud vrednovao Uredbu o vojnim sudovima sa stanovišta njene ustavnosti i zakonitosti.

Prvostepeni sud nije vrednovao Uredbu o vojnim sudovima na navedeni način, već je na osnovu člana 1. stav 2. Zakona o rehabilitaciji, cenio da li je sudska odluka – presuda Vojnog suda 72/45 od 17.05.1945. godine doneta protivno načelima pravne države i opšteprihvaćenim standardima ljudskih prava i sloboda, zato što od toga zavisi pravo na rehabilitaciju pok. BB. Iz tih razloga prvostepeni sud je utvrdio da je navedena presuda doneta suprotno opšteprihvaćenim standardima ljudskih prava i sloboda iz Konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, sadržanim u članu 7. koji predviđa kažnjavanje samo na osnovu zakona i da se niko ne može smatrati krivim za krivično delo izvršeno činjenjem ili nečinjenjem, koje, u vreme kada je izvršeno, nije predstavljalo krivično delo po unutrašnjem ili međunarodnom pravu. Ovim je proklamovano načelo legaliteta kao opšta civilizacijska tekovina kojim se štite najznačajnije vrednosti jednog društva, određen društveni i pravni poredak i osnovna prava i slobode građana. Pored ostalog, ovim načelom građani se štite od samovolje i arbitrernosti u krivičnom postupku kroz ostvarenje zahteva da je samo zakon izvor krivičnog prava i da u krivičnom zakonu mora da bude određeno ponašanje koje predstavlja krivično delo, kao i sankcija za izvršenje tog krivičnog dela. U tom kontekstu je prvostepeni sud zaključio da je Vojni sud koji je doneo presudu protiv pok. BB, osnovan Uredbom o vojnim sudovima kojom su i propisana krivična dela, a uredba je podzakonski akt i ne može da se upodobi zakonu ni u jednoj situaciji, a posebno ne kao izvor krivičnog prava. Takođe, u članu 6. Konvencije sadržani su opšteprihvaćeni standardi koji se tiču prava na pravično suđenje, pored ostalog, da o krivičnoj optužbi odlučuje nezavisan i nepristrasan sud obrazovan na osnovu zakona i da svako ko je optužen za krivično delo mora se smatrati nevinim dok se ne dokaže njegova krivica na osnovu zakona.

Kako je pok. BB osuđen za izvršenje krivičnog dela koje je bilo propisano Uredbom o vojnim sudovima, a ne zakonom, i to od suda obrazovanog istom uredbom, a ne zakonom, to je po oceni Vrhovnog kasacionog suda pravilan zaključak prvostepenog suda da je ta sudska odluka doneta protivno načelima pravne države i opšte prihvaćenim standardima ljudskih prava i sloboda. Stoga su ispunjeni uslovi propisani članom 1. stav 2. Zakona o rehabilitaciji, pa je prvostepeni sud pravilno primenio materijalno pravo kada je rehabilitovao pok. BB, tako što je utvrdio ništavost presude Vojnog suda vojne oblasti pri komandi vojnog područja u Požarevcu br. Sud 72/45 od 17.05.1945. godine, kao i da su ništave sve njene pravne posledice i da se rehabilitovano lice smatra neosuđivanim u smislu člana 3. Zakona o rehabilitaciji.

Iz navedenih razloga, Vrhovni kasacioni sud je odlučio kao u stavu drugom izreke na osnovu člana 420. stav 6. u vezi sa članom 416. stav 1. Zakona o parničnom postupku.

Predsednik veća – sudija

Vesna Popović,s.r.

Za tačnost otpravka

Upravitelj pisarnice

Marina Antonić