Presudom Apelacionog suda u Beogradu Gž 5579/2019 od 20.11.2019. godine, stavom prvim izreke odbijena je kao neosnovana žalba tuženog Grada Beograda i potvrđena prvostepena presuda u delu stava drugog izreke kojim je obavezan tuženi Grad Beograd – Sekretarijat za imovinsko-pravne poslove da tužiocu isplati naknadu na ime zauzeća - faktičke eksproprijacije nepokretnosti i to kp. br. .../... KO ... u iznosu od 11.304.390,04 dinra sa zakonskom zateznom kamatom od 02.02.2018. godine do isplate, stavu trećem izreke i delu stava šestog izreke kojim je obavezan tuženi Grad Beograd da tužiocu na ime troškova vođenja ovog postupka isplati iznos od 705.833,25 dinara, kao i u stavu sedmom izreke. Stavom drugim izreke preinačena je prvostepena presuda u delu stava drugog izreke kojim je obavezan tuženi „Edil Italiana“ DOO Beograd da tužiocu solidarno sa tuženim Gradom Beogradom isplati naknadu na ime zauzeća – faktičke eksproprijacije nepokretnosti i to kp br .../... KO ... u iznosu od 11.304.390,04 dinara sa zakonskom zateznom kamatom od 02.02.2018. godine do isplate, kao i u delu stava šestog izreke kojim je tuženi „Edil Italiana“ DOO Beograd obavezan da tužiocu na ime troškova vođenja ovog postupka solidarno sa tuženim Gradom Beogradom isplati iznos od 705.833,25 dinara, pa su u tom delu tužiočevi zahtevi odbijeni kao neosnovani. Stavom trećim izreke obavezan je tužilac da tuženom „Edil Italiana“ DOO naknadi troškove prvostepenog postupka u iznosu od 537.000,00 dinara. Stavom četvrtim izreke odbijen je zahtev tuženog Grada Beograda za naknadu troškova drugostepenog postupka kao neosnovan.

Protiv pravnosnažne presude donete u drugom stepenu tuženi Grad Beograd je blagovremeno izjavio reviziju zbog pogrešne primene materijalnog prava i pogrešno i nepotpuno utvrđenog činjeničnog stanja.

Tužialac je podneo odgovor na reviziju.

Ispitujući pobijanu presudu na osnovu člana 408. Zakona o parničnom postupku („Službeni glasnik RS“ broj 72/11 ... 55/14), Vrhovni kasacioni sud je utvrdio da je revizija tuženog delimično osnovana.

U postupku nije učinjena bitna povreda odredaba parničnog postupka iz člana 374. stav 2. tačka 2. ZPP, na koju ovaj sud pazi po službenoj dužnosti i na koju se revizijom ukazuje, jer odlučivanje o ovoj vrsti spora spada u sudsku nadležnost.

Prema utvrđenom činjeničnom stanju rešenjem Odeljenja za imovinsko-pravne poslove opštine Vračar od 21.10.1994. godine, tužiocu kao vlasniku je u potpunosti eksproprisan dvosoban stan u prizemnoj dvorišnoj zgradi levo od ulaza iz ulice ... broj ..., na kp. br. ... KO ..., označen kao ... telo ..., redni broj ... . i zajednički delovi označeni kao zemljišno knjižno telo ..., u korist Opštine Vračar za potrebe krajnjeg korisnika GP Dom. Utvrđeno je da vlasniku navedenih nepokretnosti prestaje pravo korišćenja dela zemljišta koje služi redovnoj upotrebi suvlasničkog dela prizemne zgrade i konstatovano da će pitanje naknade za prestanak prava korišćenja zemljišta koje služi redovnoj upotrebi biti predmet posebnog postupka. Prethodno je tužilac sa GP Dom zaključio ugovor 08.01.1993. godine, kojim je raseljen pre donošenja rešenja o eksproprijaciji, tako što mu je ustupljen dvosoban stan broj ... na ...spratu, površine 60,30 m2 u naselju HMZ ... na Vračaru, s tim da on postane vlasnik na stanu sa 42% u površini od 25,33 m2, a da na preostalom delu bude zakupac na neodređeno vreme (koji deo iznosi 58% ili 34,97 m2). Time je tužilac namiren za oduzeto vlasništvo na stanu, a konstatovano je da će naknada za pravo korišćenja biti predmet posebnog postupka. Zatim je rešenjem Opštine Vračar od 01.07.1996. godine, odobreno GP Dom rušenje sporne kuće uz prethodno rešavanje imovinsko-pravnih pitanja i iseljenja korisnika. Objekat označen kao ... telo ... pod rednim brjem ... koji predstavlja dvosobni stan u prizemnoj stambenoj zgradi u ulici ... broj ..., na kome je tužilac imao pravo svojine je, nakon što je predao posed preduzeću GP Dom, srušen i brisan iz javne knjige. Zapisnikom izvođača radova na spornoj lokaciji konstatovano je da su na dan 02.07.2005. godine porušeni objekti na kp. br. ... KO ... i to kuća na uglu ... (ranije ...) broj ... i ... broj ... (ranije ...), kuća kućni broj ... u ... i dvorišna zgrada levo sa ulazom iz ... i to jedan njen deo. Na osnovu izveštaja RGZ SKN Beograd 1, od 22.03.2010. godine utvrđeno je da je taj organ postupajući po prigovoru tužioca od 08.07.2009. godine, podnetog radi ispravke u listu nepokretnosti broj ... KO ..., prilikom brisanja upisa dvorišne zgrade levo sa ulazom iz ulice ... ..., uvidom u list nepokretnosti broj ... KO ... utvrdio da je upisana kp. br. .../... površine 7 ari i 88 m2, kao državna svojina Republike Srbije sa pravom korišćenja „Edil Italiana“ DOO Beograd i da na toj parceli nema upisanih objekata. Tuženi „Edil Italiana“ DOO je sa suvlasnicima neporušenih objekata na spornoj parceli zaključio dana 03.01.2007. godine ugovor o kupoprodaji šestosobnog stana porodične zgrade – ulične, prizemne u ulici ... broj ... na kp. br. ... KO ... i jednosobnog stana, drugi levo u prizemlju dvorišne zgrade u ulici ... broj ... . Na osnovu tih ugovora podneo je zahtev za upis prava svojine na nepokretnostima stečenim kupoprodajom, koji zahtev je usvojen. Sekretarijat za imovinsko-pravne poslove Grada je po zahtevu tog tuženog 02.10.2007. godine doneo rešenje o prestanku prava korišćenja GP Dom na kp. br. ... KO ... . Pored toga utvrđeno je da je po zahtevu BB iz ... od 29.06.2005. godine Služba za katastar nepokretnosti Beograd na osnovu zapisnika Geodetske agencije „Gea“ o izvršenom uviđaju 02.07.2005. godine i izjave od 28.06.2005. godine donela rešenje 06.07.2005. godine, kojim su iz katastarskog operata brisani navedeni objekti, a postupajući po zahtevu od 24.04.2008. godine na osnovu zapisnika o izvršenom uviđaju i skice održavanja premera ta Služba je donela rešenje 29.12.2009. godine kojim je izvršeno brisanje svih ostalih objekata na parceli usled rušenja. Tuženom „Edil Italiana“ je na osnovu kupovine preostalih objekata na delu parcele ... KO ..., koji sada predstavlja parcelu .../... (površine 7 ari i 84 m2), odobrena gradnja na toj lokaciji, dok je drugi deo parcele sada .../... (površine 74 m2) pretvoren u javnu površinu u svojini Republike Srbije tokom 2005. godine. Površina pod objektom koja prema građevinskim kriterijumima predstavlja površinu pod objektom tužiočevog stana koji je deo prizemlja kuće čini 54 m2, a srazmerno površini tužiočevog stana, deo za redovnu upotrebu čini 8,79% i odgovara površini od 14,8 m2 (ukupno 68,8 m2). Shodno iznetom kriterijumu u odnosu na javnu površinu koju predstavlja parcela .../... KO ... površine 74 m2, srazmerni deo te parcele u odnosu na površinu tužiočevog stana (8,79%) odgovara površini od 6,50 m2, čija je tržišna vrednost 164.308,00 dinara za jedan metar kvadratni i predstavlja iznos od 1.068.002,00 dinara.

Polazeći od ovako utvrđenog činjeničnog stanja prvostepeni sud je usvojio tužbeni zahtev i obavezao tužene da tužiocu solidarno isplate 11.304.390,04 dinara kao vrednost tržišne cene za faktičko zauzeće dela parcele ... KO ... (sada parcela .../...), dok je tuženi Grad Beograd u obavezi da samostalno isplati naknadu za faktičko zauzeće dela parcele .../... KO ... koja je u međuvremenu pretvorena u javnu površinu-deo ulice i po Zakonu o javnoj svojini pripada tuženom Gradu Beogradu, kao jedinici lokalne samouprave. Tuženi su solidarno odgovorni za deo naknade jer je tuženi „Edil Italiana“, gradnjom onemogućio tužioca da koristi deo parcele koji je služio stanu, čime je faktički eksproprisao deo parcele ... KO ... (sada parcela .../...), a koja je prethodno i formalno eksproprisana za potrebe drugog građevinskog preduzeća (koje nije isplatilo naknadu za oduzimanje zemljišta). Tuženi „Edil Italiana“, kao konačni korisnik navedenog dela parcele, dužan je da isplatom naknade uspostavi narušenu ravnotežu između privatnog i opšteg interesa, bez obzira što u odnosu na tog tuženog nisu primenjene odrebe Zakona o eksproprijaciji koje se tiču ocene javnog interesa i u tom cilju oduzimanja zemljišta od strane jedinice lokalne samouprave. Sa druge strane tuženi Grad Beograd je kao jedinica lokalne samouprave preuzeo ovlašćenja opštine Vračar u pogledu uređenja zemljišta i građenja na svojoj teritoriji, pa je sa tuženim „Edil Italiana“ kao akterom faktičkog zauzeća radi izgradnje (koju mu je odobrio) u obavezi da tužiocu solidarno isplati navedenu naknadu za deo parcele srazmerno površini pod objektom i površini za redovnu upotrebu objekta. Prigovor zastarelosti potraživanja tuženih je ocenjen kao neosnovan, jer su ispunjeni uslovi faktičke eksproprijacije, kada se ne primenjuju pravila o zastarelosti potraživanja.

Drugostepeni sud je delimično preinačio prvostepenu presudu i odbio tužbeni zahtev u odnosu na tuženog „Edil Italiana“ nalazeći da nije pasivno legitimisan u ovoj parnici. U preostalom delu je potvrdio prvostepenu presudu zaključujući da je tuženi Grad Beograd u obavezi da tužiocu isplati naknadu jer je odobrio gradnju tuženom „Edil Italiana“ na zemljištu za koje nisu izmirene obaveze prema prethodnim vlasnicima i doneo rešenje po kojem prestaje pravo korišćenja građevinskog zemljišta GP Dom, pri čemu je kao jedinica lokalne samouprave preuzeo ovlašćenja opštine Vračar u pogledu uređenja zemljišta i građenja na svojoj teritoriji. Pored toga, zemljište koje je bilo u sastavu parcele ... KO ... u površini od 74 m2 je pretvoreno u javnu površinu i sada je to parcela .../... što znači da je u javnom interesu oduzeto od korisnika, pa je tuženi Grad Beograd u obavezi da uspostavi narušenu ravnotežu između privatnog i javnog interesa i isplati naknadu i u tom delu.

Po oceni Vrhovnog kasacionog suda pravilno su nižestepeni sudovi primenili materijalno pravo kada su obavezali tuženi Grad Beograd – Sekretarijat za imovinsko-pravne poslove da tužiocu na ime tržišne vrednosti dela kp. br. .../... KO ... isplati iznos od 1.068.002,00 dinara sa kamatom, kod utvrđenog da je zemljište u sastavu parcele ... KO ... u površini od 74 m2 (parcela .../...) pretvoreno u javnu površinu – ulicu, a tužiocu nije isplaćena naknada na osnovu rešenja o eksproprijaciji stana u prizemnoj dvorišnoj zgradi srazmerno utvrđenom delu od od 6,50 m2.

Odredbom člana 10. stav 2. Zakona o javnoj svojini, dobrima u opštoj upotrebi u javnoj svojini u smislu tog zakona smatraju se one stvari koje su zbog svoje prirode namenjene korišćenju svih i koje su kao takve određene zakonom (javni putevi, javne pruge, most i tunel na javnom putu, pruzi ili ulici, ulice, trgovi, javni parkovi, granični prelazi i drugo). Po stavu 10. navedenog člana dobra u opštoj upotrebi su u svojini Republike Srbije, izuzev državnih puteva II reda, koji su u svojini autonomne pokrajine na čijoj se teritoriji nalaze, kao i izuzev nekategorisanih puteva, opštinskih puteva i ulica (koji nisu deo autoputa ili državnog puta I i II reda) i trgova i javnih parkova, koji su u svojini jedinica lokalne samouprave na čijoj teritoriji se nalaze.

Prema odredbama Zakona o eksproprijaciji ("Službeni glasnik SRS", br. 40/84, 53/87, 22/89, 15/90, "Službeni glasnik RS", br. 6/90), koji je važio u vreme donošenja rešenja o eksproprijaciji, nepokretnosti na kojima postoji pravo svojine mogu se uz pravičnu naknadu eksproprisati ili se to pravo može ograničiti kada je to potrebno radi izgradnje privrednih, stambenih, komunalnih, zdravstvenih, prosvetnih i kulturnih objekata, objekata narodne odbrane i drugih objekata od opšteg interesa (član 1. stav 1.). Prilikom eksproprijacije građevinskog objekta koji se nalazi na zemljištu u društvenoj svojini, sopstveniku takvog objekta prestaje pravo korišćenja zemljišta pod objektom i zemljišta koje služi za njegovu redovnu upotrebu. Za zemljište na kome je prestalo pravo korišćenja, ranijem sopstveniku toga zemljišta pripada pravična naknada (član 13.) Po prelaznim i završnim odredbama važećeg Zakona o eksproprijaciji ("Službeni glasnik RS" br. 53/95, "Službeni list SRJ" br. 16/2001, "Službeni glasnik RS" br. 23/2001, 20/2009, 55/2013 (Odluka Ustavnog suda), 106/2016 (Autentično tumačenje), postupak određivanja naknade za eksproprisanu nepokretnost, u kome do dana stupanja na snagu ovog zakona nije zaključen sporazum o naknadi, odnosno nije doneta pravosnažna sudska odluka, okončaće se po odredbama ovog zakona. Po članu 42. tog zakona naknada za eksproprisano poljoprivredno zemljište i građevinsko zemljište određuje se u novcu prema tržišnoj ceni takvog zemljišta, ako zakonom nije drukčije propisano. Procenu tržišne cene iz stava 1. ovog člana vrši organ nadležan za utvrđivanje poreza na prenos apsolutnih prava na nepokretnostima.

U konkretnom slučaju tužiocu je rešenjem nadležnog organa opštine Vračar eksproprisan u potpunosti dvosoban stan sa zajedničkim delovima i utvrđeno da mu je prestalo pravo korišćenja na parceli ... KO ..., ali mu naknada za izuzeto pravo korišćenja na parceli nije isplaćena. Parcela .../... KO... površine 74 m2 predstavlja javnu površinu – deo ulice ... i po sili zakona je postala sredstvo u javnoj svojini, pa je tuženi Grad Beograd u obavezi da isplati naknadu srazmerno utvrđenom udelu jer su ulice javno dobro u opštoj upotrebi i u svojini su jedinice lokalne samouprave na čijoj se teritoriji nalaze.

Međutim, u pogledu preostalog dela odluke o tužbenom zahtevu koji je usvojen i tuženi Grad Beograd obavezan da tužiocu isplati naknadu na ime zauzeća – faktičke eksproprijacije nepokretnosti i to dela kp br .../... KO ... u iznosu od 11.304.390,04 dinara (sa kamatom), nižestepeni sudovi zbog pogrešne primene materijalnog prava nisu u potpunosti utvrdili činjenično stanje.

Ustavom Republike Srbije u članu 58. jemči se mirno uživanje svojine i drugih imovinskih prava stečenih na osnovu zakona, s tim što pravo svojine može biti oduzeto ili ograničeno samo u javnom interesu utvrđenom na osnovu zakona, uz naknadu koja ne može biti niža od tržišne (stav 1. i 2.). Prema članu 1. Protokola 1. uz Evropsku konvenciju za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, svako fizičko i pravno lice ima pravo na neometano uživanje svoje imovine. Niko ne može biti lišen svoje imovine, osim u javnom interesu i pod uslovima predviđenim zakonom i opštim načelima međunarodnog prava. Prethodne odredbe međutim ni na koji način ne utiču na pravo države da primenjuje zakone koje smatra potrebnim da bi regulisala korišćenje imovine u skladu sa opštim interesima ili da bi obezbedila naplatu poreza ili drugih dažbina ili kazni. Formalna (zakonska) eksproprijacija predstavlja prinudni upravni prenos prava svojine na državu u skladu sa zakonito sprovedenim postupkom uz plaćanje naknade, a prethodio je planski dokument, utvrđivanje opšteg, odnosno javnog interesa, donošenje rešenja o eksproprijaciji i ostvarivanje naknade pred organom uprave, odnosno vanparničnim sudom. Kod fakatičke eksproprijacije ne donosi se rešenje o eksproprijaciji (bez obzira na to da li je utvrđen opšti interes na osnovu planskog dokumenta), a ona se u stvarnosti vrši kroz lišenje imovine (deposediranje) bez plaćanja naknade. Faktička eksproprijacija postoji ukoliko se radi o zemljištu koje je oduzeto bez odgovarajućeg postupka i odluke o tome, a da pri tome ranije vlasnik odnosno korisnik nije adekvatno obeštećen. Ako je zemljište privedeno nameni u skladu sa planskim aktom i po sili zakona postane javna svojina, vlasnik zemljišta ne može trpeti štetne posledice što nadležni organ nije sproveo upravni postupak i doneo rešenje o izuzimanju zemljišta iz državine i svojine vlasnika, a koje bi bilo osnov za isplatu naknade za oduzeto zemljište.

Po članu 18. Zakona o javnoj svojini nosioci prava javne svojine su Republika Srbija, autonomna pokrajina i opština, odnosno grad (u daljem tekstu: jedinica lokalne samouprave). Gradska opština ima pravo korišćenja na stvarima u svojini grada u čijem je sastavu. Na stvarima koje pribavi gradska opština, pravo svojine stiče grad u čijem je sastavu gradska opština, a gradska opština ima pravo korišćenja.

U konkretnoj situaciji ne može se govoriti o faktičkoj eksproprijaciji nepokretnosti u smislu izloženog materijalnog prava, jer se ne radi o faktičkom izuzimanju zemljišta bez donošenja rešenja od strane nadležnog upravnog organa, pa nižestepeni sudovi nisu u potpunosti utvrdili činjenice o osnovu odgovornosti tuženog Grada Beograda – Sekretarijata za imovinsko-pravne poslove. Zemljište na kojem je tužiocu prestalo pravo korišćenja na osnovu rešenja nadležnog organa i koje je izuzeto iz poseda nije faktički eksproprisano, već ga je tužilac predao u posed korisniku eksproprijacije (GP Dom) na osnovu rešenja o eksproprijaciji. Zato se za sada ne može prihvatiti zaključak da se osnov odgovornosti tuženog Grada Beograda zasniva na činjenicama o zauzeću zemljišta (faktička eksproprijacija), time što je odobrio gradnju tuženom „Edil Italiana“ na zemljištu za koje nisu izmirene obaveze prema prethodnim vlasnicima, kao i što je doneo rešenje po kome je prestalo pravo korišćenja građevinskog zemljišta GP Dom, pri čemu je kao jedinica lokalne samouprave preuzeo ovlašćenja opštine Vračar u pogledu uređenja zemljišta i građenja na svojoj teritoriji. Ukoliko se ne radi o faktičkom izuzimanju zemljišta osnov naknade bi bilo rešenje o eksproprijaciji prema pravnom subjektu u čiju korist je izvršena eksproprijacija ili eventualno nezakonito postupanje organa tuženog. Sledom navedenog, zbog pogrešnog pravnog stavnovišta da je u pitanju isplata naknade na ime faktičke eksproprijacije, nižestepeni sudovi nisu u potpunosti utvrdili činjenice vezane za ocenu postojanja osnova obaveze tuženog Grada Beograda da tužiocu isplati naknadu za izuzeto pravo korišćenja dela kp. br. .../... KO ... .

Na osnovu člana 414. stav 1. i 416. stav 2. ZPP, odlučeno je kao u izreci.

Predsednik veća – sudija

Zvezdana Lutovac, s.r.

Za tačnost otpravka

Upravitelj pisarnice

Marina Antonić